Dziękujemy
(Podziękowania w układzie alfabetycznym)
Dziękujemy: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego | Akademia Górniczo – Hutnicza | Archiwum Politechniki Warszawskiej | Archiwum Szkoły Głównej Handlowej | Archiwum Uniwersyteckie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego | Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, ponownie | Arolsen Archives | Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Końskie | Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki | Crypto Museum | Dowództwo Generalne Rodzajów Sił Zbrojnych | Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej | Michał Górski | Kancelaria Sejmu R.P. | Wojciech Korkuć | Jednostka Wojskowa GROM | Marszałek Sejmu R.P. | Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Śniegonia w Wiśle | Muzeum Armii Krajowej | Muzeum II Wojny Światowej | Muzeum Gross – Rosen | Muzeum Historyczne Miasta Krakowa | Muzeum Powstania Warszawskiego | Narodowe Archiwum Cyfrowe | OO Dominikanie | Ośrodek Badań Historii Wojskowej Muzeum Wojska w Białymstoku | Państwowe Muzeum Auschwitz – Birkenau | Politechnika Warszawska | Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych | Służba Ochrony Państwa | Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego | Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej | Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu | Uniwersytet Jagielloński | Uniwersytet Morski | Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu | Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych | Urząd Miasta Katowice
(Podziękowania w układzie chronologicznym)
Dziękujemy:
- Dowództwo Generalne Rodzajów Sił Zbrojnych
- Marszałek Sejmu R.P.
- Jednostka Wojskowa GROM
- Muzeum Powstania Warszawskiego
- Narodowe Archiwum Cyfrowe
- Wojciech Korkuć
- Michał Górski
- Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej
- Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau
- Crypto Museum
- Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Końskie
- Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki
- Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej
- Muzeum Historyczne Miasta Krakowa
- OO Dominikanie
- Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego
- Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych
- Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych
- Muzeum Armii Krajowej
- Muzeum Gross-Rosen
- Politechnika Warszawska
- Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
- Uniwersytet Morski
- Akademia Górniczo-Hutnicza
- Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
- Uniwersytet Jagielloński
- Urząd Miasta Katowice
- Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego
- Archiwum Politechniki Warszawskiej
- Archiwum Szkoły Głównej Handlowej
- Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego (ponownie)
- Arolsen Archives
- Archiwum Uniwersyteckie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
- Ośrodek Badań Historii Wojskowej Muzeum Wojska w Białymstoku
- Kancelaria Sejmu R.P.
- Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
- Służba Ochrony Państwa
- Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Śniegonia w Wiśle
- Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku
Projekt CICHOCIEMNI dziękuje:
Dziękujemy Dowództwu Generalnemu Rodzajów Sił Zbrojnych
za wyrażoną zgodę na digitalizację archiwaliów w Jednostce Wojskowej GROM
* * *
Dziękujemy Panu Markowi Kuchcińskiemu, Marszałkowi Sejmu RP
za życzliwe wsparcie Projektu Cichociemni
* * *
Dziękujemy Dowództwu, Żołnierzom i pracownikom JW GROM
za życzliwe wsparcie naszych działań nie tylko podczas digitalizacji archiwaliów dot. Cichociemnych
* * *
Dziękujemy Panu Janowi Ołdakowskiemu, Dyrektorowi Muzeum Powstania Warszawskiego
za życzliwe umożliwienie nam przez Muzeum digitalizacji archiwaliów dot. Cichociemnych
* * *
Dziękujemy Panu dr Wojciechowi Woźniakowi, Dyrektorowi Narodowego Archiwum Cyfrowego
za życzliwe udostępnienie nam zbiorów NAC dot. Cichociemnych oraz zgodę na ich publikację
* * *
Dziękujemy Panu Wojciechowi Korkuć, wybitnemu polskiemu artyście
za życzliwe wyrażenie zgody na publikację na naszym portalu plakatów dot. Cichociemnych
* * *
Dziękujemy Panu Michałowi Górskiemu, wnukowi współtwórcy CC mjr dypl. cc Jana Górskiego ps. Chomik
za stałe życzliwe wsparcie oraz wyrażenie zgody na publikację zdjęć z archiwum rodzinnego
* * *
Dziękujemy Redakcji miesięcznika Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej
„Biuletyn Informacyjny” za życzliwe wyrażenie zgody na publikację artykułów na naszym portalu
* * *
Dziękujemy Dyrekcji Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu
oraz Kierownikowi Archiwum Panu dr Wojciechowi Płosa
za życzliwe udostępnienie nam plików dot. Cichociemnych do publikacji na naszym portalu
* * *
Dziękujemy Panu Paul’owi Reuvers’owi oraz Crypto Museum
za życzliwą zgodę na wykorzystanie treści na stronie CryptoMuseum.com do publikacji na naszym portalu
* * *
Dziękujemy Panu Dariuszowi Kowalczykowi, Dyrektorowi Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Końskie
oraz Pracownikom Biblioteki za życzliwe udostępnienie publikacji
monografii II Zgrupowania Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” pt. „Robotowcy 1943”
* * *
Dziękujemy Panu płk dr Ireneusz Fura Komendantowi Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki
oraz Pracownikom Biblioteki CSŁiI za życzliwe wyrażenie zgody na digitalizację i udostępnienie publikacji
dotyczących Cichociemnych łącznościowców, w tym instrukcji radiostacji zrzutowej AP-5
* * *
Dziękujemy Pani Dorocie Zawackiej-Wakarecy oraz Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej
za życzliwe wyrażenie zgody na publikację na naszym portalu artykułów z Biuletynu Fundacji
* * *
Dziękujemy Muzeum Historycznemu Miasta Krakowa
za życzliwe wyrażenie zgody na publikację na naszym portalu artykułu z „Zeszytów Naukowych”
* * *
Dziękujemy przeorowi OO Dominikanów O. Mirosławowi Sanderowi OP
oraz O. Zdzisławowi Górnickiemu OP z klasztoru Ojców Dominikanów w Warszawie, ul. Freta 10
za życzliwą pomoc i udostępnienie fotografii
* * *
Dziękujemy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
za życzliwą pomoc i udostępnienie unikalnych fotografii radiostacji AP-4 oraz OSB
* * *
Dziękujemy Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych
za życzliwe udostępnienie oraz zgodę na publikację paszportu testowego „Cichociemni”
* * *
Dziękujemy Urzędowi do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych
oraz Redakcji i Autorom Biuletynu „Kombatant”
za życzliwe wyrażenie zgody na publikację artykułów z biuletynu na naszym portalu
* * *
Dziękujemy Muzeum Armii Krajowej im. gen. Emila Fieldorfa „Nila” w Krakowie
za życzliwe udostępnienie muzealiów oraz wyrażenie zgody na ich publikację na naszym portalu
* * *
Dziękujemy Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy
za życzliwe udostępnienie źródłowych informacji o Cichociemnych
* * *
Dziękujemy prof. dr hab. inż. Krzysztofowi Zaremba rektorowi Politechniki Warszawskiej
oraz pracownikom Archiwum Politechniki Warszawskiej
za życzliwe udostępnienie źródłowych dokumentów dotyczących Tadeusza Heftmana
* * *
Dziękujemy prof. dr hab. Michałowi Jerzemu Zasadzie rektorowi Szkoły Głownej Gospodarstwa Wiejskiego
oraz Pracownikom Archiwum Centralnego SGGW
za życzliwe udostępnienie źródłowych dokumentów dotyczących Cichociemnych
studentów SGGW: Wiesława Ipohorskiego-Lenkiewicza, Janusza Messinga oraz Wacława Zaorskiego
* * *
Dziękujemy prof. dr. hab. inż. kpt. ż.w. Adamowi Weintrit rektorowi Uniwersytetu Morskiego w Gdyni
oraz Pani Joannie Stasiak kustoszowi Sali Tradycji UMG
za życzliwe udzielenie pomocy dot. Cichociemnych
studentów UMG: Norberta Gołuńskiego oraz Bogusława Żórawskiego
* * *
Dziękujemy prof. dr hab. inż. Jerzemu Lisowi rektorowi Akademii Górniczo – Hutniczej
oraz Pracownikom Archiwum AGH
za życzliwe udostępnienie źródłowych dokumentów dotyczących Cichociemnych
studentów AGH: Bronisława Gruna oraz Wacława Pijanowskiego
* * *
Dziękujemy prof. dr hab. Maciejowi Żukowskiemu rektorowi Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu
oraz Pracownikom Archiwum UE w Poznaniu
za życzliwe udostępnienie źródłowych dokumentów dotyczących Cichociemnego
studenta UE: Henryka Januszkiewicza
* * *
Dziękujemy prof. dr hab. Jackowi Popielowi rektorowi Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
oraz prof. dr hab Krzysztofowi Ożogowi, dyrektorowi i Pracownikom Archiwum UJ w Krakowie
za życzliwe udostępnienie źródłowych dokumentów dotyczących Cichociemnych studentów UJ:
Władysława Godzika, Henryka Jachcińskiego, Ignacego Konstanty, Walerego Krokay, Zbigniewa Mrazka
Piotra Szewczyka, Adama Szydłowskiego, Zbigniewa Waruszyńskiego, Stanisława Wintera
* * *
Dziękujemy dr Marcinowi Krupie prezydentowi Katowic
oraz Zofii Kusztal kierownikowi Archiwum Urzędu Miasta Katowice
za życzliwą pomoc, digitalizację i udostępnienie dokumentacji wieży spadochronowej w Katowicach
* * *
Dziękujemy Barbarze Krzyżanowskiej zastępcy dyrektora Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego
za życzliwą pomoc i udostępnienie pracy magisterskiej dot. Centrali Zaopatrzenia Terenu
* * *
Dziękujemy Markowi Sołtyski Kierownikowi Sekretariatu Szkoły Działu Ewidencji Studentów Politechniki Warszawskiej
za życzliwą pomoc i udostępnienie źródłowych dokumentów dotyczących studentów PW: Jerzy Bichniewicz, Jan Górski, Teodor Hoffman, Stefan Jasieński, Maciej Kalenkiewicz, Bohdan Kwiatkowski, Władysław Maksyś, Jan Rogowski, Jan Różycki,Aleksander Stpiczyński, Witold Strumpf, Andrzej Świątkowski, Jan Walter
* * *
Dziękujemy Małgozacie Buzak Kierownik Archiwum Szkoły Głównej Handlowej
za życzliwą pomoc i udostępnienie źródłowych dokumentów
dotyczących studentów SGH: Kazimierz Bernaczyk-Słoński, Andrzej Prus-Bogusławski, Longin Jurkiewicz
* * *
Dziękujemy Krzysztofowi Pileckiemu Dyrektorowi Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego
za życzliwą pomoc i udostępnienie źródłowych dokumentów dotyczących studentów UW: Stefan Bałuk, Leon Bazała, Tadeusz Burdziński, Jerzy Emir-Hassan, Bolesław Jabłoński, Stanisław Jankowski, Jan Jokiel, Zygmunt Milewicz, Jan Rostworowski, Zygmunt Sawicki, Zenon Sikorski, Leopold Skwierczyński, Kazimierz Smolski, Tadeusz Starzyński, Wiesław Szpakowicz, Waldemar Szwiec, Czesław Trojanowski, Józef Zabielski
* * *
Dziękujemy Arolsen Archives, centrum dokumentacji zbrodni niemieckich
za życzliwą pomoc i udostępnienie źródłowych dokumentów dotyczących 9 spośród 13 Cichociemnych, zamordowanych przez Niemców w obozach koncentracyjnych: Tadeusz Benedyk, Oskar Farenholc, Jan Górski, Tadeusz Jaworski, Hieronim Łagoda, Zbigniew Piasecki, Adam Riedl, Jan Rostworowski, Józef Spychalski.
* * *
Dziękujemy Markowi Pawelcowi Dyrektorowi Archiwum Uniwersyteckiego
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
za życzliwą pomoc i udostępnienie źródłowych dokumentów
dotyczących studentów KUL: Kazimierz Osuchowski, Leonard Zub-Zdanowicz
* * *
Dziękujemy Łukaszowi Radulskiemu Kierownikowi Ośrodka Badań Historii Wojskowej
Muzeum Wojska w Białymstoku, za życzliwą pomoc w kwerendzie źródłowych publikacji
* * *
Dziękujemy Christianowi Młynarkowi Zastępcy Szefa Kancelarii Sejmu R.P.
za życzliwą pomoc umożliwiającą kwerendy w warszawskich archiwach: CAW oraz AAN
* * *
Dziękujemy prof. dr hab. Krzysztofowi Szoszkiewicz Rektorowi Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu
oraz mgr inż. Aleksandrze Nijakiej – Link z Archiwum UP w Poznaniu
za życzliwą pomoc pomoc i udostępnienie źródłowych dokumentów
dotyczących studentów: Adam Borys, Czesław Rossiński
* * *
Dziękujemy ppłk SOP Pawłowi Olszewskiemu Komendantowi Służby Ochrony Państwa
za życzliwe wyrażenie zgody na wizytę w Sali Tradycji SOP
* * *
Dziękujemy dr Renacie Czyż oraz Pracownikom Miejskiej Biblioteki Publicznej im. J. Śniegonia w Wiśle
za życzliwe udostępnienie publikacji nt. Cichociemnego Adolfa Pilcha
* * *
Dziękujemy dr hab. Grzegorzowi Berendt oraz dr Markowi Grzegorzowi Szymaniakowi
a także Pracownikom Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku
za życzliwe udostępnienie fotografii łącznościowców
* * *
Dziękujemy wszystkim Osobom oraz Instytucjom
upamiętniającym 316 Cichociemnych
Zjazdy Cichociemnych i Ich Rodzin
Coroczne Zjazdy Cichociemnych i Ich Rodzin to wieloletnia tradycja! Pierwszy Zjazd Cichociemnych zorganizowano w 1957 w Poznaniu, z inicjatywy Cichociemnych: Bernarda Bzdawki, Józefa Nowackiego oraz Przemysława Bystrzyckiego. Działało wówczas w Londynie (Wielka Brytania) Koło Cichociemnych (jego sekretarzem koledzy CC wybrali mojego Dziadka – Cichociemnego por. cc Józefa Zająca).
W Polsce powstał Zespół Historyczny Cichociemnych. Najwięcej, 40 żyjących wtedy Cichociemnych, spotkało się na Zjeździe Cichociemnych i Ich Rodzin w 1992.
W styczniu 1995 na wspólne ćwiczenia JW GROM oraz brytyjskiego 22. Pułku Special Air Service zaproszono Cichociemnego Bronisława Czepczak – Góreckiego z Zespołu Historycznego Cichociemnych. 4 sierpnia tego roku JW GROM otrzymała imię Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej.
Przez długi czas Zjazdy organizowano w rocznicę pierwszego skoku Cichociemnych do Polski (15/16 lutego 1941). Od lat dziewięćdziesiątych Zjazdy organizowane są co rok w trzecią niedzielę maja. Rodziny CC spotykają się dzięki stałemu wsparciu Jednostki Wojskowej GROM im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej. Stałymi punktami programu każdego Zjazdu są m.in.: uczczenie pamięci Cichociemnych pod pomnikiem Cichociemnych przy ul. Matejki (naprzeciw Sejmu R.P.), pod pomnikiem 1 SBS oraz odwiedziny grobów Cichociemnych na warszawskich Powązkach Wojskowych. Rodziny uczestniczą w mszy św. w kościele OO Dominikanów św. Jacka w Warszawie. Jest też zazwyczaj sporo czasu na przypomnienie historii Cichociemnych, także na spotkania i rozmowy we wspólnym gronie: czasem na Zamku Królewskim, a czasem gdzie indziej 🙂
Cichociemni należeli do najwybitniejszych oficerów Polski Walczącej, kierowali oddziałami podziemia, szkolili kadry żołnierskie, wykonywali szczególnie trudne zadania specjalne.
Zapisali wiele spośród najpiękniejszych kart w księdze chwały oręża polskiego. Walczyli na całym obszarze II Rzeczypospolitej z obydwoma okupantami: nazistowskimi Niemcami i sowiecką Rosją, po wojnie zaś także w drugiej konspiracji, jako Żołnierze Wyklęci – Niezłomni. Prawie co trzeci z nich oddał życie za wolną Polskę. I dlatego jesteśmy im winni wieczną cześć i wdzięczność.Prezydent R.P. Andrzej Duda – fragment listu do uczestników Zjazdu
Przez lata Cichociemni byli wymazywani z pamięci społecznej, Rodziny bohaterskich spadochroniarzy Armii Krajowej starały się temu przeciwdziałać. Pierwszy zjazd CC i Ich Rodzin miał miejsce w 1957 w Poznaniu, spotkali się wówczas Cichociemni: Przemysław Bystrzycki, Józef Nowacki oraz Bernard Bzdawka. Następne Zjazdy organizowano w Warszawie. Za czasów PRL Zjazdy Cichociemnych i Ich Rodzin były traktowane przez władze państwowe jako działalność podejrzana, nawet antypaństwowa. Uczestnikami Zjazdów interesowała się prl-owska bezpieka, prowadzono wobec Nich działania operacyjne…
Obecnie Zjazdy Cichociemnych i Ich Rodzin to uroczyste (w części także nieformalne) spotkania przyjaciół: głównie Rodzin CC oraz żołnierzy JW GROM, także z udziałem przedstawicieli władz państwowych.
Podczas Zjazdów wspominamy naszych Krewnych – Cichociemnych, żołnierzy w służbie specjalnej Armii Krajowej. Prezentujemy rozmaite inicjatywy zmierzające do Ich godnego upamiętnienia. Jest to też dobra sposobność, aby przypomnieć historię Cichociemnych – piękny szczegół naszej historii polskiej – jak mawiał papież Jan Paweł II.
2024
Tradycyjnie, w trzecią niedzielę maja 2024 ma mieć miejsce Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin. 17 stycznia 2024 zwróciłem się do nowego ministra obrony narodowej Pana Władysława Kosiniak-Kamysza z prośbą o włączenie tradycji Cichociemnych do procesu kształtowania postaw proobronnych i propatriotycznych, a także o połączenie corocznych Zjazdów Cichociemnych i Ich Rodzin z piknikami wojskowymi. Moja prośba była spowodowana tym, że ostatnio organizacja Zjazdów jakby obumierała, o czym świadczy znikoma ilość Rodzin Cichociemnych jako uczestników.
Niestety, minister mojego pisma nawet nie czytał. Otrzymałem uprzejmą, ale formalną odpowiedź Pana płk Sławomira Karwowskiego, informującą o zasadach współpracy „z partnerami społecznymi”. Poza uprzejmą gotowością do ewentualnego podjęcia współpracy, niewiele konkretnego z tego pisma wynika. Wygląda na to, że Wojsko Polskie nie zamierza choćby minimalnie zainteresować się tradycją Cichociemnych w promowaniu postaw proobronnych i propatriotycznych.
Niestety, właśnie kończę 65 lat, więc nie zajmę się organizacją Zjazdów Cichociemnych i Ich Rodzin. Pismo Pana Pułkownika poddaję pod rozwagę potencjalnym Organizatorom Zjazdu. Zobaczymy, jak będzie w maju tego roku. Mam nadzieję, że wieloletnia tradycja nie upadnie, choć niewiele brakuje, aby tak się stało…
2023
Tradycyjnie, w trzecią niedzielę maja miał miejsce Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin. W tym roku patronat nad Zjazdem objął wicepremier, minister obrony narodowej Pan Mariusz Błaszczak.
Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin 2023 współorganizowało kilka podmiotów: Fundacja Sprzymierzeni z GROM, w porozumieniu z Wojskową Akademią Techniczną, która zechciała udzielić nam gościny, a także: Fundacja im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej, Stowarzyszenie Rodzin Cichociemnych, Stowarzyszenie „Thunder Independent”, Fundacja „Teraz Wojsko Polskie”, Związek Polskich Spadochroniarzy, Sekcja Skoków Spadochronowych WAT im. Cichociemnego Jana Piwnika ps. Ponury (mam nadzieję, że nikogo nie pominąłem). Oczywiście mogliśmy też liczyć na niezawodną obecność żołnierzy oraz dowództwa zaprzyjaźnionej Jednostki Wojskowej GROM im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej.
Zgodnie z wieloletnią tradycją rozpoczęliśmy od złożenia kwiatów i wieńcy pod Pomnikiem Cichociemnych w Warszawie, przy ul Matejki (naprzeciwko Sejmu R.P.). Wszystkich zgromadzonych powitał niestrudzony dr Bogdan Rowiński z Fundacji im. Cichociemnych. Oprawę honorową zapewniło nam jak zwykle Dowództwo Garnizonu Warszawa. O godz. 10.3o, zgodnie z tradycją rozpoczęła się uroczysta ceremonia przed pomnikiem 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej na Cmentarzu Powązki Wojskowe. Później uczestnicy Zjazdu mieli możliwość uczestnictwa w mszy św. w kościele OO Dominikanów pw. św. Jacka w Warszawie przy ul. Freta 8/10.
Finalnym punktem programu było spotkanie w Klubie WAT oraz pokaz – na pasie taktycznym WAT – skoku spadochronowego w wykonaniu Weteranów Jednostki Wojskowej GROM.Niestety, w spotkaniu uczestniczyło niewiele Rodzin…
2022
Po dwuletniej przerwie spowodowanej pandemią wróciliśmy do tej wieloletniej tradycji, kontynuowanej od kilkudziesięciu lat. W tym roku Zjazd zorganizowano w nieco skromniejszym wymiarze, ale jak zwykle z niezawodną obecnością żołnierzy i dowództwa Jednostki Wojskowej GROM.
O godz. 8.30 złożyliśmy wieńce i wiązanki kwiatów przed Pomnikiem Cichociemnych w Warszawie, przy ul Matejki (naprzeciwko Sejmu R.P.). O godz. 10.oo rozpoczęła się uroczysta ceremonia przed pomnikiem 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej na Cmentarzu Powązki Wojskowe. W składaniu wieńcy i kwiatów uczestniczył Poczet Sztandarowy Jednostki Wojskowej GROM. Wysłuchaliśmy krótkich wystąpień: zastępcy dowódcy JW GROM oraz dr Bogdana Rowińskiego, prezesa Fundacji im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej. Oprawę honorową zapewniło nam Dowództwo Garnizonu Warszawa.
Symboliczne znicze żołnierze GROM oraz harcerze zapalili także na grobach Cichociemnych, znajdujących się na Powązkach Wojskowych. Minutą ciszy uhonorowaliśmy pamięć zmarłego niedawno płk cc Aleksandra Tarnawskiego.
2020
Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin, Warszawa 2020, przed Pomnikiem CC przy ul. Matejki
2019
2018
2017
W niedzielę 21 maja 2017 po raz sześćdziesiąty odbył się coroczny Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin. Organizatorem Zjazdu była Jednostka Wojskowa GROM oraz Fundacja im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej.
Tradycyjnie już rozpoczęliśmy od pomnika Cichociemnych obok Sejmu R.P., gdzie żołnierze JW GROM, oficjalne delegacje, także harcerze oraz Rodziny CC złożyli kwiaty.
Potem udaliśmy się na warszawski Cmentarz Wojskowy na Powązkach. Po skromnej uroczystości pod pomnikiem 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej i Cichociemnych oddano salwy honorowe. Delegacje m.in. Prezydenta R.P., JW GROM, władz wojewódzkich i in., a także Rodzin CC złożyli kwiaty. Wśród Rodzin CC byli m.in. Michał Górski – wnuk mjr. dypl. cc Jana Górskiego oraz Danuta Wolągiewicz – córka ppłk. dypl. cc Macieja Kalenkiewicza.
Po mszy w kościele św. Jacka, Rodziny CC udały się na doroczne spotkanie na Zamku Królewskim, tym razem w Arkadach Kubickiego. Uroczystości zakończyły się zasadzeniem pamiątkowego dębu w Alei Drzew Pamięci przy Grobie Nieznanego Żołnierza.
2016
Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin, Warszawa, Zamek Królewski, 2016
2015
Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin, Warszawa, Powązki, pomnik 1 SBS i Cichociemnych
2014
Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin, przed Pomnikiem 1 SBS i Cichociemnych
2006
1981
 |
 |
Zjazd Cichociemnych i Ich Rodzin, Jasna Góra
1974
1969
Wesprzyj projekt!
PROSZĘ – WESPRZYJ PROJEKT CICHOCIEMNI
konto Fundacji dla Demokracji – 71 1020 2498 0000 8902 0590 7557
Szanowni Państwo!
Realizuję Projekt CICHOCIEMNI od stycznia 2016 roku. Dzięki mojemu wysiłkowi oraz życzliwości wielu ludzi, udało mi się już wykonać sporo pracy. Za mną okres digitalizacji w Jednostce Wojskowej GROM. Dowodem mojego wysiłku jest m.in. ponad 4,5 tys. plików, o łącznej objętości ponad 700 (siedemset) GB, zdigitalizowanych archiwaliów dotyczących Cichociemnych, udostępnionych prawie w całości w tym portalu. Zobacz – Informacja o realizacji Projektu
Dzięki Projektowi CICHOCIEMNI powstał ten portal – kompendium wiedzy o 316 Cichociemnych spadochroniarzach Armii Krajowej, zawierający unikalne treści, w tym dokumenty, zdjęcia, bazy danych. Zobacz – Informacja o realizacji Projektu
Wciąż jeszcze bardzo dużo pracy – wciąż trzeba zbierać, redagować i adiustować treści udostępniane w portalu, także przygotowywane do książki, do filmu. Trzeba sprawdzić ich wiarygodność, zgodność z prawdą historyczną itp. Trzeba przeprowadzić jeszcze wiele kwerend w kilku archiwach, w Polsce i za granicą. Trzeba w toku pracy, mającej niekiedy charakter śledztwa, zweryfikować dane, czasem ze sobą nieco sprzeczne, z rozmaitych źródeł. Każda taka praca twórcza, wymagająca skupienia, wymaga też czasu. Także ciągłego zaangażowania oraz umiejętności. Wymaga również pieniędzy.
Do zrealizowania pozostają zaplanowane w Projekcie działania:
* bieżące kwerendy i poszukiwania informacji oraz artefaktów dotyczących Cichociemnych
* stała aktualizacja treści na portalu elitadywersji.org – kompendium wiedzy o 316 Cichociemnych
* bieżąca digitalizacja wszelkich publikacji oraz artefaktów dotyczących Cichociemnych
* codzienne publikacje postów na fanpage na Facebooku
* uzupełnienie bazy danych o kilkuset placówkach odbiorczych (zrzutowiskach) Armii Krajowej
* zakup sprzętu i oprogramowania do tworzenia cyfrowych treści Projektu
* organizacja nowatorskich konkursów (z nagrodami) dla młodzieży
* opracowanie i udostępnienie multimedialnego Słownika Cichociemnych
* opracowanie i udostępnienie multimedialnej Bazy Zrzutów Cichociemnych
* tworzenie multimedialnych podcastów Projektu do publikacji m.in. na You Tube
Wciąż marzę o zbudowaniu cyfrowej platformy edukacyjnej – WIRTUALNEGO MUZEUM CICHOCIEMNYCH – atrakcyjnego, wartościowego, multimedialnego centrum syntetycznej wiedzy o 316 Cichociemnych spadochroniarzach Armii Krajowej.
Dzięki odpowiedniemu wsparciu możliwe byłoby również kompleksowe przeprowadzenie kwerendy oraz digitalizacji dokumentów i innych artefaktów dotyczących Cichociemnych, z właściwych instytucji oraz miejsc w Polsce, Wielkiej Brytanii i we Włoszech. Byłoby także możliwe zakupienie praw publikacyjnych do artefaktów (zdjęć, filmów, dokumentów) m.in. zgromadzonych w Studium Polski Podziemnej oraz w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
W Polsce nie ma ani jednego ośrodka (w tym typu naukowego czy muzealnego), który zajmowałby się systematycznie pozyskiwaniem oraz udostępnianiem (w tym edukacją zwłaszcza młodzieży) wiedzy oraz archiwaliów dotyczących Cichociemnych. Niewielkie elementy zbiorów muzealnych rozproszone są po wielu placówkach, zajmują tam marginalne miejsce. Całkiem spore zbiory archiwaliów (głównie dokumentów) zgromadzone są w kilku miejscach, nie zostały dotąd nawet porządnie skatalogowane!
Bardzo proszę o wsparcie Projektu CICHOCIEMNI. Liczę na Państwa życzliwość, wsparcie, oferowaną pomoc, także datki finansowe. Każda złotówka się przyda i zostanie gospodarnie wykorzystana. Przez lata realizacji Projektu wszystkie niemałe koszty poniosłem prawie w całości z własnych zasobów. Te możliwości są bardzo ograniczone. Moje zarobki od bardzo wielu lat są bardzo niewielkie. Dlatego proszę o wsparcie 🙂
Będę również wdzięczny za przekazanie (najlepiej cyfrowych) archiwaliów dotyczących Cichociemnych. Także za wszelkiego rodzaju publikacje, książki, informacje, również znajdujące się w internecie. Nie wszystko udało mi się wyszukać, więc Państwa pomoc może okazać się bezcenna. Poszukuję także nieustannie do współpracy przy projekcie wolontariuszy: informatyka, producenta filmu, wydawcy książki i in.
dedykacja prof. Bohdana Górskiego, syna współtwórcy Cichociemnych, dla Prezesa Fundacji Ryszarda M. Zająca. Profesor jest wybitnym szwajcarskim ekonomistą i politologiem, był doktorantem oraz współpracownikiem Fridricha A. von Hayeka, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii
dedykacja ostatniego żyjącego Cichociemnego Aleksandra Tarnawskiego dla Ryszarda M. Zająca
Digitalizacja w JW GROM
Fundacja dla Demokracji, realizując swoje statutowe cele, w tym krzewienia społeczeństwa obywatelskiego, promowania patriotyzmu oraz edukacji obywatelskiej, od początku swego istnienia, tj. od 8 stycznia 2016 realizuje Projekt CICHOCIEMNI.
Jego głównym celem była digitalizacja, tj. przeniesienie na nośniki cyfrowe, zbiorów (archiwaliów) dotyczących Cichociemnych, znajdujących się w Sali Tradycji Jednostki Wojskowej GROM im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej oraz archiwaliów przekazanych JW GROM przez Rodziny Cichociemnych.
Digitalizacja odbywała się za zgodą Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych oraz na podstawie „Porozumienia”, podpisanego przez prezesa Fundacji z Dowódcą JW GROM. Prace digitalizacyjne trwały ponad półtora roku. Wzięli w nich udział, oprócz prezesa Fundacji, także wolontariusze: Bartłomiej Maksymowicz oraz Mikołaj Likus.
Dzięki życzliwości Żołnierzy i Pracowników JW GROM (bardzo dziękujemy!), żmudne prace digitalizacyjne przebiegły sprawnie. 6 czerwca 2017 roku prezes Fundacji oraz dwaj wolontariusze przekazali Dowództwu JW GROM zdigitalizowane i wstępnie przetworzone graficznie pliki archiwaliów. Po półtora roku pracy przekazaliśmy ponad 4,5 tys. plików o łącznej objętości ponad 700 (siedemset!) GB!
Poniżej protokół przekazania plików oraz podziękowanie JW GROM:
Digitalizacja w JW GROM zakończyła ważny etap projektu. Ale głównym celem Projektu CICHOCIEMNI jest udostępnienie zebranych informacji oraz archiwaliów dotyczących Cichociemnych w formie internetowego kompendium na stronie elitadywersji.org, a także m.in. w postaci książki oraz filmu.
Wszelkie treści zostaną udostępnione bezpłatnie w internecie, także dla celów edukacyjnych portalowi wiedzy dla uczniów i nauczycieli SCHOLARIS. Część archiwaliów udostępniamy na niniejszym portalu.
Projekt wciąż jest realizowany. Pewnie upłynie sporo czasu, zanim zbierzemy najważniejsze informacje o Cichociemnych Spadochroniarzach Armii Krajowej. Czas zaciera ślady, coraz trudniej zachować cenne archiwalia dla naszej pamięci o Bohaterach – elicie dywersji. Rzecz jasna, specjalizowali się nie tylko w dywersji. Ich życiorysy, doświadczenia, wkład w walkę o Polskę są tak różnorodne jak tylko róznorodne i zawiłe może być ludzkie życie.
Wciąż wytrwale i żmudnie pracujemy na rzecz pełnego zrealizowania Projektu CICHOCIEMNI.
Prosimy – WESPRZYJ PROJEKT CICHOCIEMNI!
tablica upamiętniająca poległych Cichociemnych w Sali Tradycji JW GROM
Projekt Cichociemni
Projekt CICHOCIEMNI jest nieprzerwanie realizowany przez prawie osiem lat, dzień po dniu, od 8 stycznia 2016, dzięki mojej pasji oraz zaangażowaniu także dzięki (niestety bardzo skromnym) prywatnym środkom finansowym. W niewielkiej części jest wspierany przez Fundację dla Demokracji, która także funkcjonuje w oparciu o moje własne środki finansowe, również dzięki (dość nielicznym) wpłatom Donatorów. Zobacz – Informacja o realizacji Projektu
Pierwszym z głównych celów Projektu była digitalizacja, tj. przeniesienie na nośniki cyfrowe, wszelkich artefaktów ze zbiorów (archiwaliów) dotyczących Cichociemnych, znajdujących się w Sali Tradycji Jednostki Wojskowej GROM im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej oraz archiwaliów przekazanych JW GROM przez Rodziny Cichociemnych.
Digitalizacja artefaktów z Sali Tradycji JW GROM odbywała się za zgodą Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych oraz na podstawie „Porozumienia”, podpisanego przeze mnie (jako prezesa Fundacji) z Dowódcą JW GROM. Prace digitalizacyjne trwały ponad półtora roku. Wzięli w nich udział, oprócz mnie, także wolontariusze: Bartłomiej Maksymowicz oraz Mikołaj Likus.
Dzięki życzliwości Żołnierzy i Pracowników JW GROM (bardzo dziękujemy!) żmudne prace digitalizacyjne przebiegły sprawnie. 6 czerwca 2017 roku prezes Fundacji przekazał Dowództwu JW GROM zdigitalizowane i wstępnie przetworzone graficznie pliki archiwaliów. Po półtora roku pracy przekazaliśmy ponad 4,5 tys. plików o łącznej objętości ponad 700 (siedemset!) GB! Są wśród nich także i takie, które okazały się sensacyjne!
zobacz aktualną informację o realizacji Projektu CICHOCIEMNI
PROSZĘ – WESPRZYJ PROJEKT CICHOCIEMNI
konto Fundacji dla Demokracji – 71 1020 2498 0000 8902 0590 7557
Protokół przekazania plików oraz podziękowanie JW GROM
Dedykacja Hal Sosabowski, prawnuka gen. Stanisława Sosabowskiego, dla Ryszarda M. Zająca
Digitalizacja w JW GROM zakończyła ważny etap projektu. Ale głównym celem Projektu CICHOCIEMNI jest zbieranie oraz udostępnienie zebranych informacji oraz archiwaliów dotyczących Cichociemnych w formie internetowego kompendium na stronie elitadywersji.org, a także m.in. w postaci książki oraz filmu. Wszelkie treści są już częściowo udostępnione bezpłatnie w internecie (w tym portalu), także dla celów edukacyjnych portalowi wiedzy dla uczniów i nauczycieli SCHOLARIS.
Znak Spadochronowy AK
Dotychczasowa realizacja projektu umożliwiła nawiązanie współpracy z wieloma podmiotami i instytucjami m.in. z Fundacją im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej, Muzeum Powstania Warszawskiego, Narodowym Archiwum Cyfrowym, Instytutem Pamięci Narodowej, Urzędem ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych. Niektóre z wymienionych podmiotów udostępniły nawet własne zasoby (zdigitalizowane lub do digitalizacji) na potrzeby projektu Cichociemni
Dzięki życzliwości Pana Jana Ołdakowskiego, Dyrektora Muzeum Powstania Warszawskiego, przeprowadziłem w zasobach MPW kwerendę dotyczącą Cichociemnych, którzy uczestniczyli w Powstaniu Warszawskim. Odszukane treści zostały zdigitalizowane, czyli przeniesione na nośniki cyfrowe. Dzięki uprzejmości Pana dr Wojciecha Woźniaka, Dyrektora Narodowego Archiwum Cyfrowego, Fundacji udostępniono również nieupubliczniony dotąd tzw. Zespół nr 37, zawierający nieznane fotografie Cichociemnych.
W ramach projektu oraz dzięki pomocy JW GROM nawiązałem współpracę z ostatnim z żyjących wówczas Cichociemnych – kpt. Aleksandrem Tarnawskim, m.in. aby zarejestrować na nośnikach cyfrowych Jego cenne dla historii Polski wspomnienia. Ponadto poprosiłem o udostępnienie szeregu informacji, czasem cyfrowych kopii wartościowych artefaktów przez wiele podmiotów, w tym organy władzy publicznej. Na prośby pozytywnie odpowiedzieli – m.in. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Rada Ochrony Pamięci Walk I Męczeństwa, Telewizja Polska S.A. i in. Zobacz – Dziękujemy.
Z efektów wszystkich działań w ramach Projektu CICHOCIEMNI można bezpłatnie korzystać, m.in. na stronie naszego portalu (naturalnie ze wskazaniem źródła, zgodnie z prawem autorskim). Projekt wciąż jest realizowany, żmudne prace trwają. Nie są prowadzone tak szybko, jak bym chciał – ale ogranicza mnie brak funduszy. Wszystkie dotychczasowe działania w Projekcie zostały sfinansowane przeze mnie z własnych środków. Ośmielam się liczyć zatem na życzliwość Wszystkich, którym cenna jest pamięć o naszych Bohaterach – Cichociemnych Spadochroniarzach Armii Krajowej.
Prosimy – WESPRZYJ PROJEKT CICHOCIEMNI!
Realizator Projektu, prezes Fundacji – Ryszard M. Zając, wnuk Cichociemnego por. Józefa Zająca (1902-1968) ps. Kolanko, dziennikarz, były poseł na Sejm R.P. II kadencji (1993-1997), były franciszkanin – reformata (1985-1987), pierwszy więzień polityczny III R.P. (1992), były działacz opozycji demokratycznej, redaktor i wydawca pisma młodzieży solidarnej BAJTEL (wszystkie numery do pobrania – baza ośrodka Karta), wyróżnionego przez nielegalne wówczas Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich Nagrodą im. Po prostu za rok 1987, w kategorii gazet – wolnych ptaków.
Jest wnukiem Cichociemnego por. Józefa Zająca (1902-1968) ps. Kolanko, Rozdzielacz, Zawór, Józef Synek, uczestnika wojny polsko – bolszewickiej, kampanii francuskiej, Powstania Warszawskiego, odznaczonego Srebrnym Krzyżem Zasługi, czterokrotnie Medalem Wojska, czterokrotnie Krzyżem Walecznych.
Zgodnie ze Statutem prezes zarządu Fundacji jest uprawniony do jednoosobowego składania oświadczeń woli, w tym oświadczeń majątkowych w imieniu Fundacji.
dedykacja prof. Bohdana Górskiego, syna współtwórcy Cichociemnych, dla Ryszarda M. Zająca. Profesor jest wybitnym szwajcarskim ekonomistą i politologiem, był doktorantem oraz współpracownikiem Fridricha A. von Hayeka, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii
dedykacja ostatniego Cichociemnego kpt. Aleksandra Tarnawskiego dla Ryszarda M. Zająca
Dedykacja Hal Sosabowski, prawnuka gen. Stanisława Sosabowskiego, dla Ryszarda M. Zająca
Zobacz:
- Biogramy 316 Cichociemnych
- INFORMACJE O PROJEKCIE
- Digitalizacja w JW GROM
- Historia Cichociemnych na slajdach
- Cichociemni, IRA i chińska mafia
- Bajki o SOE
- Tadeusz Heftman
- Inicjatywa Tempsford
- Cichociemni z Kresów
- Walka z UPA
- Cichociemni w Armii Krajowej
- Cichociemni w Powstaniu Warszawskim
- Cichociemni w dywersji
- Cichociemni w wywiadzie
- Cichociemni łącznościowcy
- Cichociemni Żołnierze Wyklęci
- SPIS TREŚCI PORTALU
- Wykaz baz danych
Jednostka Wojskowa GROM
Spis treści:
- Wstęp
- Początki wojsk specjalnych
- Jednostki specjalne w Wojsku Polskim
- Początki JW 2305 – JW GROM
- Zadania JW GROM
- Wyposażenie
- Stosowane uzbrojenie
- Szkolenie
- Koncepcja i tworzenie JW GROM jako jednostki specjalnej
- Dowódcy JW GROM
- Niektóre misje JW GROM
- Polityczne i militarne przesłanki utworzenia w Polsce Wojsk Specjalnych
- Kultywowanie pamięci Cichociemnych oraz przejęcie tradycji przez JW GROM
- Galeria foto
Prezydent RP Andrzej Duda
w Sali Tradycji JW GROM
Jednostka Wojskowa GROM im. Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej, to JW 2305 sformowana 13 lipca 1990. Po przeprowadzeniu intensywnych szkoleń, jednostka osiągnęła gotowość bojową 13 czerwca 1992.
Decyzją ministra obrony narodowej z 4 sierpnia 1995 nr 119/MON, podjętą w porozumieniu z ministrem spraw wewnętrznych, specjalna jednostka GROM otrzymała zaszczytne imię Cichociemnych Spadochroniarzy Armii Krajowej, została też zobowiązana do kontynuowania Ich dumnej tradycji.
1 października 1996, w obecności Cichociemnych, w Pałacu Prezydenckim jednostka otrzymała sztandar od Prezydenta R.P. Rodzicami Chrzestnymi sztandaru byli: Cichociemny Bronisław Czepczak-Górecki oraz Agnieszka Petelicka.
Zdjęcia 316 Cichociemnych spadochroniarzy Armii Krajowej w Sali Tradycji JW GROM
Początki wojsk specjalnych
Prof. Hubert Królikowski wskazuje, że w nowożytnej historii działań specjalnych za pierwsze tego rodzaju działania na ziemiach polskich należy zapewne uznać poczynania Kozaków zaporoskich, którzy z woli króla Władysława IV w 1635 wpłynęli swoimi czajkami (łodziami z ok. 70 załogą) na Zalew Wiślany, w celu zdobycia zajmowanej przez Szwedów Pilawy (obecnie Bałtyjsk).
Lisowczyk – obraz Juliusza Kossaka
Prawdopodobnie pierwszą polską formacją specjalną byli lisowczycy – oddziały lekkiej kawalerii, dowodzone przez Aleksandra Lisowskiego. Wyspecjalizowali się w dywersji oraz wywiadzie, zasłużyli w walce z Rosją. Wojna nieregularna, zwana wtedy „szarpaną” była polską specjalnością podczas konfederacji barskiej (1768-1772). Wyróżnił się wówczas oddział 370 kawalerzystów Jakuba Ulejskiego, działający w Wielkopolsce oraz na zachodnim Mazowszu.
W okresie powstania listopadowego, w polskiej walce o niepodległość działania specjalne podejmował 200 osobowy pułk Emira Wacława Rzewuskiego, którego sukcesy utrwaliły w literaturze dzieła Adama Mickiewicza oraz Juliusza Słowackiego. Rząd Narodowy powstańczego państwa polskiego utworzył własną jednostkę specjalną – Straż Przyboczną z oddziałem sztyletników. Dowodził nimi Paweł Landowski, potem Emmanuel Szafarczyk. Sztyletnicy przeprowadzili 47 zamachów, likwidując carskich policjantów i donosicieli.
Piękną kartę działań specjalnych zapisali bojowcy PPS. Wyszkoleni w ambasadzie japońskiej w Paryżu, nauczyli się nie tylko walki dywersyjnej, ale również wytwarzania bomb, zapalników i granatów ręcznych. W marcu 1905 zjazd PPS powołał Wydział Spiskowo – Bojowy, którym kierowali współpracownicy Józefa Piłsudskiego: Aleksander Prystor oraz Walery Sławek. W październiku 1905 szefem wydziału został Józef Piłsudski. Bojowcy przeprowadzili wiele akcji zbrojnych, w tym zamachów; przeprowadzili także słynną akcję uwolnienia z Pawiaka dziesięciu więźniów politycznych skazanych na śmierć.
Podczas I wojny światowej rozpoczęły się pierwsze działania specjalne z wykorzystaniem lotniczego desantu – zrzucano szpiegów, działaczy politycznych oraz żołnierzy. Pierwszą taką „wyprawą specjalną” było zapewne przerzucenie 18 listopada 1914 francuskiego agenta wywiadu za linię niemieckiego frontu, w rejon Catalet. Kluczowym elementem szkolenia spadochroniarzy była wówczas rada, aby podczas skoku zacisnąć nogi oraz zęby…
Polacy raczej nie zaciskali zębów, w połowie 1914 utworzyli Oddział Lotny Wojsk Polskich jako jednostkę wydzieloną Polskiej Organizacji Wojskowej. Oddziałem dowodził Jan Bielawski ps. Mikita, a jego zadanie zdefiniowano jako „walkę podjazdową z Rosją przez psucie komunikacji i napady na urzędy”. Już w listopadzie 1914 żołnierze tego oddziału wysadzili most kolejowy oraz tory pod Grodziskiem. Od 1917 działania specjalne podjęło Kierownictwo Pogotowia Bojowego PPS, dowodzone przez Tomasza Arciszewskiego. 1 października 1918 formacja, wspólnie z POW przeprowadziła udany zamach na dr Ericha Schultza, kierującego niemiecką policją polityczną.
Jednostki specjalne w Wojsku Polskim
Samodzielna Kompania Grenadierów
Wielu badaczy polskich formacji specjalnych uważa, że pierwsze jednostki specjalne w Wojsku Polskim powstały „w okresie II wojny światowej”. Niezupełnie – wprawdzie pierwszą polską jednostką powietrznodesantową miał zostać batalion spadochronowy, który (jeszcze przed wybuchem wojny) planowano sformować w lutym 1940 – ale nie była to pierwsza formacja specjalna w strukturach Wojska Polskiego. Nie były nimi także utworzone jeszcze przed wojną, w 1938 bojowe grupy dywersyjne (desantowe) – których zadaniem miała być dywersja, ale także eliminacja wysokich przedstawicieli niemieckich władz, w tym funkcjonariuszy NSDAP oraz wysokich rangą oficerów Wehrmachtu.
Niewątpliwie za pierwszą formację specjalną w Wojsku Polskim należy uznać oddziały dywersyjne, włączone później w tzw. Grupę Destrukcyjną „Wawelberga”. W nocy 2/3 maja 1921, w ramach operacji „Mosty”, polscy dywersanci z tych oddziałów – bez żadnych strat własnych – zniszczyli siedem mostów na najważniejszych liniach kolejowych Górnego Śląska, uszkodzili tory na dwóch pozostałych oraz częściowo zniszczyli łączność telekomunikacyjną pomiędzy Górnym Śląskiem a Niemcami. Pierwsi polscy „specjalsi” odegrali kluczową rolę w sukcesie III Powstania Śląskiego, które zdecydowało o przyłączeniu do Polski kluczowych gospodarczo obszarów. Warto zauważyć, że „wawelberczycy” nie zostali rozszyfrowani ani przez wywiad niemiecki, ani przez wywiady innych państw.
Jak trafnie zauważa prof. dr hab. Hubert Królikowski – „W okresie międzywojennym i II wojny światowej władze Rzeczypospolitej potrafiły zbudować bardzo skuteczne jednostki sił operacji specjalnych (…) Byli to „destruktorzy Wawelberga”, cichociemni oraz Samodzielna Kompania Grenadierów.Tego typu formację stworzyły też sterowane z Moskwy władze Polski Ludowej, był to Polski Samodzielny Batalion Specjalny”. [zobacz – Spadochroniarze Stalina]
Dodać należy, że jednostką specjalną miała być także 1 Samodzielna Kompania Commando, utworzona rozkazem gen. Władysława Sikorskiego – ostatecznie jednak została użyta w walkach lądowych jako jednostka piechoty…
Pierwsza polska operacja specjalna podczas II wojny światowej nie miała charakteru bojowego, lecz wojskowo – polityczny. 26 września 1939 na Polu Mokotowskim w Warszawie wylądował samolot – prototyp polskiego lekkiego bombowca PZL 46 „Sum”. Do walczącej Warszawy dotarł nim wysłannik Naczelnego Wodza, przedwojenny organizator polskiej siatki dywersyjnej w Niemczech, mjr dypl. Edmund Galinat (późniejszy dowódca Samodzielnej Kompanii Grenadierów). Przywiózł do gen. Juliusza Rómmla, dowódcy garnizonu stolicy, rozkaz Naczelnego Wodza marsz. Rydza-Śmigłego, zobowiązujący do zbudowania organizacji konspiracyjnej. więcej info – Prekursorzy Cichociemnych
GROM. Tobie Ojczyzno (fragment filmu „Wojsko Polskie. Twoja armia”)
scenariusz: Norbert Rudaś reżyseria: Norbert Rudaś Andrzej Jachim
Początki JW 2305 – JW GROM
Tworzenie JW GROM (JW 2305) rozpoczęto w 1990. Rząd Tadeusza Mazowieckiego zdecydował o realizowaniu we współpracy z amerykańską CIA oraz izraelskim Mossadem tajnej „operacji Most” polegającej na przerzucie ok. 40 tys. rosyjskich Żydów emigrujących z ZSRR przez Polskę do Izraela.
W reakcji na te działania arabscy terroryści zaatakowali polskich dyplomatów w Bejrucie i zagrozili kolejnymi atakami. W celu wzmocnienia ochrony polskich placówek dyplomatycznych ówczesny szef Wydziału Ochrony Placówek MSZ ppłk Sławomir Petelicki przygotował koncepcję powołania specjalnej jednostki wojskowej. Znaczącej pomocy udzieliły władze USA, wdzięczne za uratowanie w Iraku agentów CIA przez polski Zarząd Wywiadu Urzędu Ochrony Państwa (operacja „Samum”). Decyzję w sprawie pomocy w utworzeniu polskiej jednostki specjalnej podjął osobiście prezydent USA George Bush.
Po zatwierdzeniu przez MSW koncepcji ppłk Sławomira Petelickiego, rozpoczęto formowanie jednostki, we współpracy z amerykańską 1 st. SFOD-D (Delta Force), brytyjskim 22 Special Air Service Regiment (SAS) oraz niemieckim GSG 9. Pierwsza grupa kandydatów do GROM wyjechała na szkolenie do USA w styczniu 1991. Intensywne szkolenia poprzedzające osiągnięcie gotowości bojowej przez JW GROM przeprowadzili instruktorzy amerykańscy (Delta Force, Hostage Rescue Team FBI, Navy SEALs). Jednym z nich był m.in. legendarny snajper amerykańskiej Delta Force Lawrence Freedman, uczestnik misji w Wietnamie, Afryce, na Bliskim Wschodzie oraz w Azji.
Pierwszy Zespół Bojowy „A” osiągnął gotowość w czerwcu 1992, sformowano także grupę snajperów. Pierwsi żołnierze JW GROM wywodzili się z 1 Batalionu Szturmowego z Lublińca (obecnie JW Komandosów), byłych kompanii specjalnych 6 Pomorskiej Brygady Desantowo – Szturmowej (obecnie 6 Brygady Powietrznodesantowej), płetwonurków bojowych Marynarki Wojennej (obecnie JW Formoza), policyjnych jednostek antyterrorystycznych, absolwentów szkół oficerskich, głównie Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych we Wrocławiu oraz pododdziałów rozpoznawczych.
W 1993 rozpoczęto współpracę z brytyjskimi siłami specjalnymi: SAS oraz SBS (Special Boat Service), jej efektem było sformowanie drugiego Zespołu Bojowego „B”, do działań w środowisku wodnym. Wykorzystano także doświadczenia Navy SEALs oraz Special Warfare Combatant-craft Crewmen. Proces wstępnego formowania JW GROM zakończyło utworzenie w 2004 Zespołu Bojowego „C”.
Od początku JW GROM była tworzona jako SMU (Special Missions Unit), od 1 października 1999 podlega Ministerstwu Obrony Narodowej. Pierwszą bojową operację specjalną żołnierze GROM przeprowadzili 27 czerwca 1997 (pojmanie zbrodniarza wojennego Slavko Dokmanovicia zwanego „rzeźnikiem z Vukovaru”) jeszcze przed przystąpieniem Polski do NATO. Wcześniej, wiosną 1991 zajęli siedzibę spółki „Art-B”, ochranianą przez policyjnych antyterrorystów. W czerwcu 1997 zabezpieczali wizytę w Polsce papieża Jana Pawła II. Pierwszą misją poza Polską był udział w misji stabilizacyjnej ONZ w 1994 w Haiti (operacja „Uphold Democracy”), podczas której ochraniali VIP-ów, m.in.specjalnego wysłannika ONZ, doradcę prezydenta USA ds. bezpieczeństwa narodowego, dowódcę sił zbrojnych USA na Atlantyku i in.
Zadania JW GROM
Załoga śmigłowca BlackHawk z JW GROM, maj 2020 | Foto: st. szer Wojciech Król/CO MON
GROM jest skrótem pełnej nazwy: „Grupa Reagowania Operacyjno – Manewrowego”.
Starannie wyselekcjonowani żołnierze tej jednostki są profesjonalnie oraz możliwie wszechstronnie wyszkoleni, wyposażeni, przygotowani do prowadzenia szczególnie na terenie państw wrogich, objętych wojną, kryzysem itp. wszelkich operacji specjalnych:
- operacji reagowania kryzysowego MOOTW (ang. Military Operations Other Than War) – operacje wojskowe inne niż wojna, których celem jest zwykle ewakuacja z rejonów objętych walkami lub konfliktami społecznymi,
- działań antyterrorystycznych AT, CT (Counterterrorism) – fizyczne zwalczanie terrorystów,
- działań ratunkowych HR (Hostage Rescue) – odbijanie zakładników,
Tablica pamiątkowa
w Sali Tradycji JW GROM - działań ratunkowych PR (Personel Recovery) – ewakuacja zagrożonego personelu np. placówek dyplomatycznych z wrogiego lub nieprzyjaznego terenu,
- działań ratunkowych CSAR (Combat Search and Rescue) – bojowe akcje poszukiwawczo – ratownicze na terytorium przeciwnika,
- operacji specjalnych SR (Special Reconnaissance) – prowadzenie operacji rozpoznania specjalnego na terytorium przeciwnika,
- operacji specjalnych DA (Direct Action) – przeprowadzanie akcji bezpośrednich (sabotaż, dywersja i in.) na terytorium przeciwnika,
- operacji szkoleniowych MS (Military Support) – szkolenie podczas pokoju żołnierzy jednostek polskich oraz sojuszniczych,
- operacji specjalnych UW (Unconventional Warfare) – przeprowadzanie różnorodnych działań niekonwencjonalnych, np. przenikanie do oddziałów wroga, akcje przeciwdywersyjne i in.
Jednostka jest polskim odpowiednikiem jednostek specjalnych: amerykańskich 1st Special Forces Operational Detachment „Delta” (tzw. Delta Force), SEALs DEVGRU – Naval Special Warfare Development Group, brytyjskiej SAS, izraelskiego Sajjeret Matkal.
Organizacja, liczba żołnierzy, szczegółowe dane dot. uzbrojenia i wyposażenia są ściśle tajne. Podobnie jak brytyjski SAS oraz amerykańska 1st SFOOD-D JW GROM składa się z trzech Zespołów Bojowych, przy czym Zespół „A” działa w taktyce czarnej (operacje lądowe) a Zespół „B” w taktyce niebieskiej (operacje w środowisku wodnym). Możemy ujawnić, że w skład jednostki wchodzą operatorzy, 6-osobowe sekcje żołnierzy dowodzone przez oficera, łączone w grupy oraz zespoły, a także pododdziały wsparcia operacyjnego i zabezpieczenia logistycznego. Każdy operator posiada co najmniej dwie specjalności wojskowe. JW GROM posiada w swej strukturze zespoły: wsparcia bojowego, zabezpieczenia logistycznego (grupy: remontową, zaopatrzeniową, transportową), grupę zabezpieczenia medycznego oraz lotniczą.
Żołnierze JW GROM są profesjonalnie przygotowani do działania na lądzie, wodzie oraz w powietrzu. Jednostka GROM posiada także m.in. własny bank wiedzy, struktury wywiadowczo-rozpoznawcze, specjalistów EOD (materiały wybuchowe) oraz MoE (wybuchowe wejście szturmowe), kilkudziesięciu strzelców wyborowych oraz Wysuniętych Nawigatorów Naprowadzania Lotnictwa, WNNL (ang. JTAC, Joint Terminal Attack Controller). Do wspomagania niektórych zadań w jednostce wykorzystuje się psy służbowe. Grupa lotnicza JW GROM dysponuje czterema (wkrótce ośmioma) śmigłowcami Black Hawk S-70i / UH-60M / MH-60M.
Wyszkolenie, umundurowanie, wyposażenie i uzbrojenie żołnierza GROM umożliwia mu wszechstronne działanie w warunkach: leśnych (taktyka zielona), miejskich (taktyka czarna) lub wodnych (taktyka niebieska). Warto zauważyć, że np. taktyka czarna obejmuje nie tylko działania w otwartym środowisku miejskim, na terenie osiedli, w budynkach mieszkalnych, obiektach infrastruktury itp., ale także w pojazdach, autobusach, pociągach, samolotach czy metrze.
WYPOSAŻENIE:
ZADANIA LEŚNE (taktyka zielona): mundur, kapelusz, kominiarka maskująca, buty z membraną GORE-TEX, pas z szelkami, noże wieloczynnościowe oraz komandosa. Ponadto: plecak, kurtka, karimata, śpiwór, manierka, racje żywnościowe, sprzęt łączności, sprzęt nawigacji, uzbrojenie, wyposażenie specjalistyczne i in.
ZADANIA MIEJSKIE (taktyka czarna): kombinezon, kominiarka, rękawice wykonane z Nomex-u, specjalistyczne buty z cienką podeszwą, kask ochronny Pro-Tec, gogle antyrefleksyjne, torba z liną, kuloodporna kamizelka szturmowo – taktyczna, nakolanniki, nałokietniki, kabura na broń, kieszenie na dodatkową amunicję. Ponadto: noktowizor, nóż bojowy, manierka, sprzęt łączności, sprzęt nawigacji, uzbrojenie.
ZADANIA WODNE (taktyka niebieska): suchy skafander z kapturem oraz rękawicami z tkaniny neoprenowej, kamizelka ratunkowo-wypornościowa MDB, buty taktyczno-wojskowe JUNGLE. Ponadto: wodoszczelna torba z wyposażeniem specjalistycznym, nóż bojowy, uprząż, płetwy, aparat tlenowy o obiegu zamkniętym OXY-NG2 lub NG3, sprzęt łączności, sprzęt nawigacji, uzbrojenie (m.in. broń maszynowa z oświetleniem, wskaźnikiem laserowym, celownikiem holograficznym, broń krótka itp.)
STOSOWANE UZBROJENIE:
Mauser 89SR
– pistolety samopowtarzalne Heckler & Koch USP, w kilku wersjach, m.in. MP5A5, MP5KA4, MP-5SD i in.
– karabinki automatyczne HK416 (i in.) z celownikami optycznymi, laserowymi, noktowizyjnymi, latarką, laserowym wskaźnikiem celu i in.
– karabiny wyborowe snajperskie (indywidualnie dopasowane do konkretnego strzelca wyborowego), m.in. M21, XM21, Mauser 76 SR, Remington M700, Barrett M82, PSG 1 oraz SR 25 i in. – karabinki szturmowe, m.in. SR16 M4 Knights Armanent Company
Śmigłowce JW GROM, maj 2020 | Fot. MON
Antos 99
– wielolufowe karabiny maszynowe np. M134D Dillon Aero Minigun i in.
– moździerze, granatniki, działa bezodrzutowe (do niszczenia pojazdów opancerzonych) np. lekki moździerz komandoski LRM vz. 99 ANTOS z amunicją odłamkowo – burzącą oraz termobaryczną, bezodrzutowe wyrzutnie pocisków termobarycznych RPG-75-TB. i in.
SZKOLENIE:
Żołnierze GROM szkolą się nieustannie, w ścisłej współpracy z najlepszymi jednostkami specjalnymi NATO. Szkolą się w Polsce, na własnym poligonie lądowym oraz wodnym, także na terenie sojuszniczych państw, głównie USA, ale również na terenie np. dżungli. Pierwszym etapem – podobnie jak w przypadku Cichociemnych – jest oczywiście selekcja.
Jednym z podstawowych szkoleń żołnierzy jest kurs SERE (ang. Survival Evasion Resistance Escape, przetrwanie, unikanie, opór w niewoli, ucieczka). Jest zbliżony do „kursu bytowania” który przechodzili Cichociemni. Jest znacznie rozszerzonym kursem przetrwania (survivalu) i oporu.
Do służby w JW GROM przyjmowani są wyłącznie kandydaci ze służb mundurowych, po trzech etapach selekcji: fizycznej, psychologicznej oraz psychofizycznej (w terenie). Po pomyślnej selekcji kandydaci uczestniczą w rocznym szkoleniu bazowym. W jego trakcie ośmiomiesięczny kurs działań specjalnych, następnie kurs podstawowy. Finałem procesu szkolenia bazowego jest szkolenie specjalistyczne,uwzględniające osobiste predyspozycje żołnierza.
Szkolenia z zakresu taktyki zielonej (otwarty teren) przygotowują do organizowania i zakładania doraźnych lub planowych pułapek, zasadzek, właściwego reagowania na wymianę ognia, walki wręcz, ubezpieczonych marszy, cichego poruszania się z użyciem kamuflażu, wychodzenia z zasadzek, obserwacji, przenikania, naprowadzania ataków lotniczych, rozmieszczania snajperów itp. Szkolenie obejmuje również metody dotarcia do miejsca operacji drogą lotniczą, w tym zrzuty HALO (z bardzo dużej wysokości, ok. 10 km), zrzuty HAHO (z dużej wysokości) oraz zjazd na linach z helikoptera. Specjalistyczne szkolenie podstawowe żołnierza GROM trwa trzy lata…
Szkolenia z zakresu taktyki niebieskiej (środowisko wodne) przygotowują żołnierza do specyfiki działań pod wodą oraz na wodzie, w tym m.in. do patrolowania, nurkowania, abordaży. Szkolenie obejmuje również metody dotarcia do miejsca operacji drogą lotniczą lub wodną, w tym z użyciem helikoptera i/lub łodzi szturmowych.
Szkolenia z zakresu najtrudniejszej taktyki czarnej (tereny miejskie) przygotowują żołnierza do specyfiki działań antyterrorystycznych na obszarze wysoko zurbanizowanym, zabudowanym, w tym w pomieszczeniach, pojazdach, samolotach, budynkach, ulicach, lotniskach, dworcach itp. Zespół CQB używany jest do walki z terrorystami na zagrożonym obszarze, zespół MOUNT przejmuje i utrzymuje taki obszar.
Dowództwo JW GROM odwołuje się w procesie szkoleniowym swoich żołnierzy do tradycji oraz symboliki Cichociemnych. M.in. na wniosek dowódcy GROM minister obrony narodowej 8 czerwca 2009 wprowadził do użytku naszywkę „CICHOCIEMNY” dla żołnierzy Zespołów Bojowych Jednostki Wojskowej 2305, którzy pomyślnie ukończyli kurs podstawowy oraz specjalistyczne szkolenie bojowe. Dzięki temu można uznać, że są kolejnymi Cichociemnymi…
Niezwykle istotne jest także to, że JW GROM opiekuje się licznymi grobami Cichociemnych oraz jest od wielu lat współorganizatorem dorocznego Zjazdu Cichociemnych i Ich Rodzin. Także dzięki takim działaniom pogłębiona pamięć o Cichociemnych jest wciąż żywa, wciąż wpływa na postawy propatriotyczne Polaków…
Koncepcja i tworzenie JW GROM jako jednostki specjalnej
Hubert Królikowski – Koncepcja i tworzenie JW GROM jako jednostki sił operacji specjalnych
w: Bezpieczeństwo, 2020, nr 2 (XXXIX) e-ISNN 2451-0718
DOWÓDCY JW GROM:
- ppłk/ płk Sławomir Petelicki: 13 lipca 1990 – 19 grudnia 1995
- płk/ gen. bryg. Marian Sowiński: 19 grudnia 1995 – 6 grudnia 1997
- płk/ gen. bryg. Sławomir Petelicki: 6 grudnia 1997 – 17 września 1999
- płk Zdzisław Żurawski: 17 września 1999 – 26 maja 2000
- płk dypl. Roman Polko: 26 maja 2000 – 11 lutego 2004
- płk Tadeusz Sapierzyński: 11 lutego 2004 – 24 lutego 2006
- gen. bryg. Roman Polko: 24 lutego 2006 – 6 września 2006
- płk Andrzej Kurkowicz: 6 września 2006 – 8 listopada 2006
- płk/ gen. dyw. Piotr Patalong: 8 listopada 2006 – 25 marca 2008
- płk Jerzy Gut: 25 marca 2008 – 24 lipca 2008
- płk Dariusz Zawadka: 24 lipca 2008 – 6 sierpnia 2010
Operator GROM na Ukrainie
- płk Jerzy Gut: 6 sierpnia 2010 – 28 lipca 2011
- płk Piotr Gąstał: 28 lipca 2011 – 8 września 2016
- ppłk/ płk Robert Kopacki: 8 września 2016 – 14 marca 2017
- płk Mariusz Pawluk: 14 marca 2017 – 1 stycznia 2020
- płk Grzegorz Mikłusiak: od 1 stycznia 2020 – do czerwca 2023
Zobacz – byli dowódcy Jednostki Wojskowej GROM
NIEKTÓRE MISJE GROM:
-
1994 – Uphold Democracy: w Republice Haiti, wraz z jednostkami specjalnymi USA, m.in. ochrona amerykańskiego dowódcy sił międzynarodowych gen. Davisa C. Meada oraz specjalnego przedstawiciela ONZ Lakhadara Brahimi
- 1996, 1999, 2001 – Bałkany, m.in. zatrzymanie w operacji Little Flower zbrodniarza wojennego Slavko Dokmanovicia zwanego „rzeźnikiem z Vukovaru”, ochrona Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ Williama Grahama i in.
- 2002 – w Islamskim Państwie Afganistanu, Bahrajnie, Republice Kirgiskiej, Kuwejcie, na Oceanie Indyjskim,
- 2002-2003 – na wodach Zatoki Perskiej: abordaże na statki, nadzór nad realizacją embarga ONZ na handel ropą naftową z Irakiem, operacja Endurfing Freedom
- 2003-2004 – Iraqi Freedom: zdobycie terminala naftowego KAAOT w porcie Umm-Kashr (Basra), zdobycie zapory wodnej Mukarayin, operacje specjalne, poszukiwanie oraz neutralizacja współpracowników Husajna, członków terrorystycznej Al – Kaidy (z amerykańskiej talii kart),
- 2002-2004, 2007-2013 – Afganistan, operacje na terenie kraju, uwolnienie 20 zakładników, ochrona polskich żołnierzy w Bagram, ochrona VIP-ów…
- 2021 – Afganistan, ewakuacja ponad tysiąca osób, w tym VIP, obywateli państw sojuszniczych oraz współpracujących z sojusznikami i organizacjami międzynarodowymi obywateli Afganistanu; m.in. współpracowników Litwy, Łotwy, Holandii, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego,
- 2022/23 – Ukraina, m.in. szkolenie żołnierzy oraz ochrona VIP podczas wizyt w atakowanej przez Rosję Ukrainie
Polityczne i militarne przesłanki utworzenia w Polsce Wojsk Specjalnych
Arkadiusz Machniak – Polityczne i militarne przesłanki
utworzenia w Polsce Wojsk Specjalnych
w: Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis,
Studia de Secutitate 2020, nr 10 (1), ISNN 2657-8549
Michał Frejlich – Wpływ Stanów Zjednoczonych na Jednostkę Wojskową GROM
w latach 1989-2021 w perspektywie porównawczej
w: Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego, ABW 2023, nr 29 (15), s. 215-235
Kultywowanie pamięci Cichociemnych oraz przejęcie tradycji przez JW GROM
Radosław Kotowicz – Rola Cichociemnych podczas II wojny światowej
kultywowanie pamięci oraz przejęcie tradycji przez JW GROM (praca licencjacka)
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Instytut Nauk o Bezpieczeństwie, Kraków 2022
Praca licencjacka do pobrania – Radosław Kotowicz – Rola Cichociemnych podczas II wojny światowej, kultywowanie pamięci oraz przejęcie tradycji przez JW GROM (plik pdf).
Zobacz także – Kultywowanie pamięci Cichociemnych
Galeria foto:
Zobacz – Special Ops: 30 lat JW GROM (bezpłatny e-book)
Źródła:
- informacje własne (archiwum portalu)
- Hubert Królikowski – Historia działań specjalnych. Od wojny trojańskiej do II wojny światowej, Bellona, Warszawa 2004, ISBN 8311099243
- Jerzy Kajetanowicz – Polskie wojska specjalne 1941 -2021, Częstochowa 2021, Uniwersytet Humanistyczno – Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie, ISBN 978-83-66536-58-6
- Michał Frejlich – Wpływ Stanów Zjednoczonych na Jednostkę Wojskową GROM w latach 1989-2021 w perspektywie porównawczej, w: Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego, ABW 2023, nr 29 (15), s. 215-235
- płk dr Eugeniusz Januła – GROM – szpica polskich wojsk specjalnych
- płk dr Eugeniusz Januła – GROM i Cichociemni – legenda do wykorzystania w kształtowaniu postaw proobronnych, w: Wielowymiarowość edukacji dla Bezpieczeństwa, Wrocław 2018, Wydawnictwo Akademii Wojsk Lądowych
- Zyta Zarzycka – Polskie działania specjalne na Górnym Śląsku 1919-1921, Wydawnictwo MON, Warszawa 1989, ISBN 83-11-07583-2
- Krystian Frącik, Dariusz Szkołuda, Mariusz Fryc – Działania nieregularne w uwarunkowaniach współczesnego pola walki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2018, ISBN 978-83-66220-12-6
