Special Operations Executive

Special Operations Executive

 

---

Spis treści:

• Wstęp
• Utworzenie i usytuowanie Special Operations Executive
• Konflikt z Foreign Office
• Wspieranie ruchów oporu przez SOE
• Polacy i SOE
• Współpraca z Oddziałem VI (Specjalnym) Naczelnego Wodza
• Współpraca SOE z NKWD
• Zdrada Polski…

---

 

Special Operations Executive (pol. Kierownictwo Operacji Specjalnych) – to brytyjska, ściśle tajna agencja rządowa, utworzona decyzją Winstona Churchilla z 19 lipca 1940 (niektóre źródła podają inne lipcowe daty), działająca do stycznia 1946. Dzięki niej – oraz pracy mjr dypl. Jana Jaźwińskiego, oficera wywiadu z Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza – możliwe było m.in. przeszkolenie i wysłanie do Polski 316 Cichociemnych, 31 kurierów oraz sprzętu, broni i uzbrojenia dla Armii Krajowej.Brytyjskie SOE spełniało funkcję „:agencji transportowej” dla polskiego Oddziału VI (Specjalnego).

Jej zadania definiowała tzw. Karta SOE, uchwalona przez brytyjski Gabinet Wojenny 22 lipca 1940. Dokument ten do dzisiaj jest tajny. W przestrzeni publicznej funkcjonuje uproszczona wersja polecenia brytyjskiego premiera Winstona Churchilla – agenci SOE mieli „podpalić Europę”.

Powstanie SOE poprzedził memoriał z 25 maja 1940 przedstawiony brytyjskiemu rządowi przez szefa Imperialnego Sztabu Generalnego (ang. Chief of the Imperial General Staff). Postulował w nim m.in. ataki na cele gospodarcze, osłabianie morale Niemców oraz wywołanie powstania w krajach okupowanych przez Niemców. Do realizacji takich celów potrzebna była specjalna organizacja. O utworzeniu, zadaniach i strukturze SOE  czytaj tutaj.

W pewnym sensie powstanie SOE wymusili hitlerowcy, którzy jeszcze przed wybuchem II wojny światowej  prowadzili z użyciem wywiadu i służb specjalnych działania dywersyjno – wywrotowe na terenach podbijanych następnie krajów. W przypadku Polski była to m.in. piąta kolumna oraz prowokacja gliwicka.

 

Utworzenie i usytuowanie Special Operations Executive

Decyzją Winstona Churchilla z 19 lipca 1940 (podawane są także inne daty, np. 22 lipca) powołano ściśle tajną brytyjską agencję rządową  – Kierownictwo Operacji Specjalnych (SOE). Nadzór nad SOE sprawował minister wojny ekonomicznej Hugh Dalton. SOE współpracowało z Royal Navy, dzięki której okrętami nawodnymi i podwodnymi przerzucano agentów i zaopatrzenie do krajów okupowanych. Ponadto SOE korzystało także z samolotów 138, 148 oraz 161 dywizjonów specjalnego przeznaczenia RAF. SOE współpracowało również z utworzonym w czerwcu 1942 Biurem Służb Strategicznych (OSS – Office of Strategic Services), amerykańską agencją wywiadowczą. 

SOE utworzono z połączenia trzech istniejących agend rządowych, w tym dwóch powstałych po zajęciu Austrii przez Niemcy w marcu 1938 –  departamentu Electra House zajmującego się propagandą oraz  Sekcji D (ang. Destruction) w strukturze Secret Intelligence Service, mającej zająć się sabotażem i dywersją. Trzecią była utworzona w 1936 w brytyjskim Ministerstwie Wojny komórka Generall Staff (Research), przemianowana w 1939 na Millitary Intelligence (Research), zajmująca się wywiadem wojskowym. Więcej informacji – zobacz SOE.

Special Operations Executive nie była w pełni samodzielna – uzależniona była operacyjnie od brytyjskiego lotnictwa i marynarki, materiałowo od ministerstwa wojny, politycznie od ministerstwa spraw zagranicznych, strategicznie podlegała Komitetowi Szefów Sztabu Imperialnego. Centrala SOE mieściła się w Londynie, początkowo zajmowała trzy piętra St. Ermin’s Hotel, następnie przeniosła się do budynku przy Baker Street nr 64 pod nazwą Union Trading Company, działała pod przykrywkową nazwą Inter Services Research Bureau.

 

Konflikt z Foreign Office

SOE jako agenda brytyjskiego rządu musiała respektować jego polityczne decyzje. Od początku istnienia była skonfliktowana z brytyjskim Foreign Office, które zwłaszcza po przyłączeniu się ZSRR do koalicji aliantów zabiegało o jego przychylność. Niewiele pomogła ugoda z maja 1942, zobowiązująca SOE do uzyskiwania zgody FO na operacje mogące mieć charakter polityczny. Brytyjscy dygnitarze usadowieni w FO sympatyzowali ze Stalinem, stale zabiegali o to, aby nie przeszkadzać w realizacji jego planów. Interesy Polski nie miały prawie żadnego znaczenia, a Anglicy dopiero wiele lat po wojnie przekonali się, jak bardzo byli naiwni.

Brytyjskie Foreign Office (odpowiednik polskiego MSZ – przyp. RMZ), podkreśla Hanna Świderska w publikacji w paryskiej „Kulturze”:

nie miało ani jednego dyplomaty obznajmionego ze sprawami sowieckimi czy choć mówiącego po rosyjsku i informacje o Wielkim Aliancie czerpało ze sprawozdań sporządzanych przez Dział Badań FO (Research Department) obsadzony przez kryptokomunistów – sic! (Hanna Świderska, Z powiązań Polska – SOE – NKWD, Zeszyty Historyczne (zeszyt 12), tom 489, Biblioteka „Kultury”, Paryż: Instytut Literacki, 1995, s. 95-108).

 

 

Wspieranie ruchów oporu przez SOE

SOE przerzuciło ogółem do krajów okupowanych ok. 1,8 tys. agentów oraz 10 tys. ton sprzętu (868 lotów). Dzięki użyczeniu samolotów przez SOE, do Polski w czterech sezonach operacyjnych Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza wysłał łącznie 316 Cichociemnych oraz 31 kurierów  (jeden CC oraz jeden kurier skoczyli dwukrotnie), Węgra – radiotelegrafistę oraz 4 Anglików (operacja Freston). Jeden z kurierów – Józef Retinger, w zasadzie „wysłał się sam”, dzięki protekcji u szefa SOE.  Ponadto zrzucono 670 ton zaopatrzenia, z czego odebrano 443 tony. W tym samym czasie SOE zdecydowało o zrzuceniu do Jugosławii 76.117 ton zaopatrzenia, do Francji 10.485 ton, a do Grecji 5.796 ton…

 

Warto dodać, że według moich obliczeń cała pomoc zaopatrzeniowa SOE dla Armii Krajowej zmieściłaby się w jednym pociągu towarowym. Do Polski zrzucono ledwo 670 ton zaopatrzenia (4802 zasobniki, 2971 paczek, 58 bagażników), z czego odebrano 443 tony. W tym samym czasie SOE zdecydowało o zrzuceniu do Jugosławii ponad sto dziesięć razy więcej, tj. 76117 ton zaopatrzenia, do Francji 10485 ton, a do Grecji 5796 ton…

Całe wsparcie finansowe Brytyjczyków dla Polski stanowiło zaledwie ok. 2/3 wydatków Wielkiej Brytanii na wojnę, poniesionych (statystycznie) JEDNEGO dnia. Przerzucono do Polski 316 Cichociemnych, choć przeszkolono do zadań specjalnych 533 spadochroniarzy. Tak bardzo Brytyjczycy wspierali Polaków oraz pomagali Polsce…

 

Współpraca z Anglikami – raport sprawozdawczy
dotyczący koncepcji dywersyjnych na terenie Polski
w: Akta Szefa Sztabu Armii Polskiej we Francji
Źródło: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, sygn. A.IV.-1/1a, 15

 

 

Polacy i SOE

Dyrektor SOE ds. operacyjnych i szkoleniowych Colin Gubbins (późniejszy szef operacyjny) – jak podkreśla  Lynne Olson w ciekawej i rzetelnej książce pod znaczącym tytułem „Wyspa ostatniej nadziei. Anglicy, Polacy i inni” – posłużył się Polską jako wzorcem w kwestii rodzaju i zakresu działań ruchu oporu, jaki chciałby wywołać w Europie. Jak się jednak wkrótce przekonał, Polska była jednak jedyna w swoim rodzaju w swojej woli do stawiania oporu i buntowania się. Krótko po wojnie Gubbins oświadczył słuchaczom, że o ile w Europie Zachodniej szok, jakim była niemiecka okupacja, oszołomił ludzi, o tyle „duch Polaków, zahartowanych przez wieki ucisku, pozostał niezłomny (s. 189)

Polacy wydatnie wsparli swoimi umiejętnościami proces szkolenia agentów SOE, m.in. por. Jerzy Górecki z Wojskowego Ośrodka Spadochronowego w Bydgoszczy został zastępcą komendanta utworzonej przez brytyjski RAF w Ringway pod Manchesterem Szkoły Treningu Spadochronowego (eng. Parachute Training School); większość jej instruktorów stanowili polscy spadochroniarze. Przeszkolili 4825 spadochroniarzy – Belgów, Francuzów, Norwegów, Czechów oraz Polaków – Cichociemnych. 

Warto podkreślić, że działania podjęte przed wojną przez Sztab Główny Wojska Polskiego, w tym uruchomienie produkcji spadochronów Polski Irvin, otwarcie Wojskowego Ośrodka Spadochronowego w Bydgoszczy, testy sprzętu i wyposażenia, szczególnie zaś rozpoczęcie szkolenia spadochroniarzy – komandosów, nie miały wpływu na przebieg kampanii wrześniowej 1939, jednak sytuowały Polskę w ścisłej światowej elicie państw tworzących wojska powietrznodesantowe. Polacy w działaniach SOE wsparli także rozwój sprzętu specjalnego: byli twórcami zapalników czasowych, zasobników towarowych, radiostacji typu AP („polish spy radio”) konstrukcji inż. Tadeusza Heftmana oraz urządzeń do szybkiej telegrafii. 

Późnym latem 1940 jako jedna z pierwszych (po francuskiej) rozpoczęła działalność sekcja polska SOE Kierował nią początkowo Bickham Sweet Escott, następnie przedwojenny rezydent brytyjskiego wywiadu w Polsce kpt.  Harold Perkins. Pochodził z rodziny przemysłowców, płynnie mówił po polsku, mieszkał niegdyś w Bielsku. Więcej info – Współpraca Polaków z SOE

 

Współpraca SOE z Oddziałem VI (Specjalnym) Sztabu Naczelnego Wodza

Polacy jako jedyni z kilkunastu wspieranych przez SOE mieli bardzo dużą autonomię. Jako jedyna, polska sekcja  SOE ograniczała się wyłącznie do kontaktów z Oddziałem VI (Specjalnym) Sztabu Naczelnego Wodza oraz pośredniczenia w świadczeniu usług: użyczania samolotów, organizowania zaopatrzenia do przerzutu. Tylko Polacy samodzielnie wyszukiwali emisariuszy, kurierów i skoczków. Polacy stanowili także większość kadry instruktorów, szkolących Cichociemnych w ośrodkach SOE. Mieliśmy również własną radiową sieć łączności oraz używaliśmy własnych szyfrów, aż do połowy 1944 nieznanych Brytyjczykom. Polski wybitny konstruktor, inż. Tadeusz Heftman skonstruował rewelacyjną radiostację dalekiego zasięgu, której produkcją na potrzeby SOE, a także Cichociemnych zajęły się  Polskie Wojskowe Warsztaty Radiowe (Polish Wireless Research Unit) w Stanmore pod Londynem, funkcjonujące jako wspólne przedsięwzięcie polsko – brytyjskie. Zobacz – łączność z Krajem.

Polska sekcja SOE współpracowała z polskim Sztabem Naczelnego Wodza, zwłaszcza z utworzonym w tym celu w czerwcu 1940 Samodzielnym Wydziałem Krajowym – posługującym się zakamuflowaną nazwą Oddział VI – przemianowanym później na Oddział Specjalny. Podlegał bezpośrednio Naczelnemu Wodzowi. Szefem Wydziału VI (Specjalnego) został ppłk. dypl. Michał Protasewicz. W wydziale tym wyodrębniono początkowo referat S, następnie utworzono Wydział S, zajmujący się przerzutem lotniczym ludzi i sprzętu do Polski. Jego szefem został mjr. dypl. Jan Jaźwiński.

Polacy – jako jedyni – mieli swoją łączność, własne szyfry, sprzęt swojej konstrukcji, sami rekrutowali Cichociemnych – którzy nie byli agentami SOE, lecz żołnierzami Armii Krajowej. Mieli też swój wywiad (także podlegał Oddziałowi VI SNW), który był jedynym wywiadem alianckim działającym w Polsce. Mieli też własne siatki agentów wywiadu, którzy działali w wielu krajach świata. „Polską specjalnością” – czyli terenami gdzie nie funkcjonowały inne siatki wywiadowcze aliantów – były: Polska, Niemcy, Zaolzie, Austria, okupowana część ZSRR, także Afryka Północna. W 2004 oraz w 2005 opublikowano obszerne ustalenia Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej pt. Polsko – brytyjska współpraca wywiadowcza podczas II wojny światowej (wyd. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2004, 2005 ISBN 83-89115-11-5 oraz ISBN 83-89115-37-9). W 2005 roku brytyjski rząd oficjalnie potwierdził że ok. połowa tajnych raportów dla aliantów z okupowanej Europy pochodziła od Polaków.

Zorganizowany przy współpracy SOE oraz Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza pierwszy zrzut cichociemnych do okupowanej Polski (operacja „Adolphus”, 15/16 lutego 1941) był także pierwszym zrzutem alianckich żołnierzy na teren środkowej Europy okupowanej przez Niemców. Instrukcje oraz techniki zrzutów, wzory zasobników zrzutowych zostały w większości przygotowane przez Polaków. Także Polacy jako jedni z pierwszych zastosowali placówki odbiorcze przy zrzutach dywersyjnych. Z polskich doświadczeń korzystało później SOE przy organizowaniu zrzutów do innych krajów. Więcej info – Bajki o SOE

Ok. 45 polskich skoczków, agentów SOE zrzucono do Europy (poza Polskę) w ramach Akcji Kontynentalnej, do Albanii, Francji, Grecji, Jugosławii, północnych Włoch. Więcej info – Nie tylko Cichociemni oraz Akcja Kontynentalna, Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza.

 

Jacek Tebinka, Anna Zapalec – Początki współpracy brytyjskich instytucji
zajmujących się operacjami specjalnymi z polskim wywiadem wojskowym w 1939
w: „Dzieje Najnowsze., Studia i Materiały”, rocznik LI – 2019, nr 4, s. 5-25, ISSN 0419-8824

 

Zbigniew S. Siemaszko – Brytyjczycy zaangażowani w sprawy polskie
w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 1995, zeszyt 112, s. 77-94

 

Odtajniony raport ppłk. H.M. Threlfall’a z 30 maja 1945 r. nt. operacji specjalnych SOE dla Polski:

(ze zbiorów brytyjskiego National Archives)

 

 

Współpraca SOE z NKWD

Po zakończeniu II wojny światowej pojawiły się opinie, że tajna brytyjska organizacja rządowa Special Operations Executive wydatnie wsparła tworzenie przez Stalina reżimów komunistycznych na terytoriach zajmowanych („wyzwalanych”) przez Armię Czerwoną. To spore nieporozumienie. SOE nie była w swoich działaniach samodzielna, była podporządkowana brytyjskiemu rządowi oraz musiała respektować jego polityczne decyzje. Stalinowi pomogło brytyjskie Foreign Office czyli rządowa agenda odpowiedzialna za politykę zagraniczną Wielkiej Brytanii (odpowiednik polskiego MSZ). Personalnie – Winston Churchill oraz jego kiepski minister Anthony Eden.

Brytyjscy dygnitarze usadowieni w FO zapałali wielką sympatią do Stalina i stale zabiegali o to, aby nie przeszkadzać w realizacji jego planów. Interesy Polski nie miały prawie żadnego znaczenia, a Anglicy dopiero wiele lat po wojnie przekonali się, jak bardzo byli naiwni.

Jak podkreśla Hanna Świderska w publikacji w paryskiej „Kulturze”, brytyjski odpowiednik polskiego MSZ:

Foreign Office „nie miało ani jednego dyplomaty obznajmionego ze sprawami sowieckimi czy choć mówiącego po rosyjsku i informacje o Wielkim Aliancie czerpało ze sprawozdań sporządzanych przez Dział Badań FO (Research Department) obsadzony przez kryptokomunistów” sic! (Hanna Świderska, Z powiązań Polska – SOE – NKWD, Zeszyty Historyczne (zeszyt 12), tom 489, Biblioteka „Kultury”, Paryż: Instytut Literacki, 1995, s. 95-108).

 

Zdrada Polski

Krótko mówiąc, alianci – głównie Brytyjczycy – zdradzili nas, amatorsko i naiwnie traktując Stalina i ulegając sowieckim agentom wpływu. Wielka Brytania oddała Polskę do sowieckiej strefy władzy. Oprócz tego fundamentalnego ograniczenia politycznego istniały także bariery techniczne – ówczesne samoloty miały zbyt mały zasięg, aby ich loty do Polski nie były postrzegane jako spore ryzyko. W miarę postępów Armii Czerwonej malała chęć Brytyjczyków, aby bardziej niż dotąd wesprzeć wysiłek wojenny Armii Krajowej. Charakterystycznym tego sygnałem było zabieganie przez prawie rok (!) o zgodę FO na wysłanie do Polski brytyjskiej misji wojskowej. Brytyjczycy skoczyli do Polski w ostatnim zrzucie, kiedy nie miało to już większego znaczenia. Nota bene, zostali aresztowani przez NKWD (potem z Moskwy odesłano ich do Anglii)…

Pod koniec września 1941 pomiędzy SOE a NKWD zawarto umowę o współpracy.  NKWD miało zaprzestać działań w państwach Wspólnoty Brytyjskiej, Arabii Saudyjskiej, Egipcie, Iraku, Jemenie oraz Syrii. SOE miała pomóc w zrzucaniu rosyjskich agentów do państw okupowanej Europy – wszystkich nie należących do ZSRR albo Wspólnoty Brytyjskiej. Po pierwszym zrzucie Cichociemnych do Polski SOE pomogła w zrzuceniu do naszego kraju kilkudziesięciu agentów NKWD. Potem zasady współpracy SOE-NKWD skorygowano – sowieccy agenci mieli działać w okupowanych krajach – uwaga: dotyczyło to tylko Europy Zachodniej – za zgodą ich emigracyjnych rządów. Zrzucono kilkudziesięciu sowieckich agentów. W kilku zrzutach uczestniczyły także polskie załogi samolotów oddanych do dyspozycji SOE. Na terenach Polski i innych krajów Europy Środkowo – Wschodniej Stalin miał całkowicie wolną rękę. Przyzwyczajał się do tego, że te państwa są pod jego całkowitą kontrolą…

 

Winston Churchill miał jednak świadomość, że Polska została skrzywdzona. W jednym ze swych wystąpień w Izbie Gmin (popisując się niebywałą hipokryzją) powiedział:

Polsce odmówiono wszystkiego; wolnego wyrażania jej narodowej woli… Trzymana jest pod ścisłą kontrolą rządu zdominowanego przez Sowietów, który nawet nie odważy się przeprowadzić wolnych wyborów pod obserwacją przedstawicieli trzech z czterech wielkich światowych mocarstw. Los Polski zdaje się być niekończącą się tragedią, a my, którzy poszliśmy na wojnę nie dość dobrze przygotowani, by Polsce pomóc, przyglądamy się ze smutkiem tym dziwnym rezultatom naszych starań

Od zwycięstwa Armii Czerwonej pod Stalingradem sojusz Wielkiej Brytanii z ZSRR umacniał się, a sprawy Polski schodziły na dalszy plan. Wypadkową tej postawy były działania jednej z agend brytyjskiego rządu – SOE. Wciąż nie odtajniono zdecydowanej większości dokumentów, dotyczących jej współpracy z NKWD. Poniżej prezentujemy jeden z tych nielicznych, które już nie są tajne…

 

 

zobacz także:  SOE

 

 

 

Zobacz także:

• Współpraca Polaków z SOE
• SOE
• Bajki o SOE
• Oddzial VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza
• Jan Jaźwiński
• Akcja Kontynentalna
• Spadochroniarze Stalina
• Polska w brytyjskiej strategii wspierania ruchu oporu. Historia Sekcji Polskiej Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE) – recenzja
• Polacy i SOE – rekord rozczarowań (recenzja)
• Polska sekcja SOE – „agencja transportowa” (recenzja)

 

 

 

 

Źródła:

• Tadeusz Dubicki, Daria Nałecz, Tessy Stirling – Polsko – brytyjska współpraca wywiadowcza podczas II wojny światowej. t. I. Ustalenia Polsko – Brytyjskiej Komisji Historycznej, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2004, ISBN 83-89115-11-5
• Waldemar Grabowski – „Agenci” SOE? Polscy spadochroniarze w okupowanej Europie, Biuletyn IPN 2011 nr 8-9, s. 98-107
• Hanna Świderska – Z powiązań Polska – SOE – NKWD  Instytut Literacki, Zeszyty Historyczne 112 (pdf)
• Kajetan Bieniecki – Współpraca SOE z NKWD i Polacy  Instytut Literacki, Zeszyty Historyczne 121 (pdf)
• Kajetan Bieniecki – Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, Kraków, Arcana, 1997, s. 11-17, ISBN 83-86225-10-6

 

 

Zobacz:

• Jarosław Durka – Freston. Brytyjska misja wojskowa SOE w Polsce  Instytut Literacki, Zeszyty Historyczne 161 (pdf)
• Mord katyński w dokumentach SOE  Instytut Literacki, Zeszyty Historyczne 116 (pdf)