Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza

Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza

 

---

Spis treści:

• Wstęp
• Struktura organizacyjna
• Finanse Oddziału VI
• Zaopatrzenie dla Armii Krajowej
• Operacje zrzutowe
• Likwidacja Oddziału VI

---

 

Zobacz najnowszą wersję bazy danych nt. zrzutów:
BAZA ZRZUTÓW DLA ARMII KRAJOWEJ

 

29 czerwca 1940, po rozwiązaniu Komendy Głównej ZWZ na obczyźnie, z części jej składu utworzono w sztabie Naczelnego Wodza Samodzielny Wydział Krajowy, ze względów bezpieczeństwa nazywany Oddziałem VI, potem Oddziałem Specjalnym Sztabu NW. Jego podstawowym zadaniem było utrzymanie łączności radiowej i kurierskiej Naczelnego Wodza w Londynie z Komendantem Głównym Armii Krajowej w okupowanej Polsce.

Siedziba Oddziału VI mieściła się w Londynie, początkowo w Sztabie Naczelnego Wodza, tj. w hotelu Rubens. Od początku sierpnia 1943 siedziba Oddziału VI mieściła się pod adresem: 13 Upper Belgrave Street, Westminster SW1, na rogu Upper Belgrave Street i Wilton Street, nieopodal hotelu Rubens, będącego siedzibą Sztabu Naczelnego Wodza.

Ryszard M. Zając – „Szóstka” czyli specjalnie dla Armii Krajowej (cz. 1)
w:  Biuletyn informacyjny AK nr 07 (411) lipiec 2024, s. 19-24

 

Mjr dypl. Jan Jaźwiński, oficer wywiadu z Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza, organizator lotniczych przerzutów do Polski, w swoim „Dzienniku czynności Wydziału S Oddziału Specjalnego Sztabu Naczelnego Wodza i Bazy nr 11” odnotował 11 sierpnia 1943:  „Oddz. Spec. wyniósł się wreszcie z hot. Rubens” (s. 183/192)

 

Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza traktowany był jako komórka Armii Krajowej, wszyscy pracownicy oddziału składali przysięgę na rotę AK. Administrował całością funduszy przeznaczonych dla podziemnej Armii Krajowej, współpracował z pozostałymi oddziałami Sztabu NW we wszystkich zagadnieniach dotyczących AK.

Wydział VI (Specjalny) współpracował z SOE, od początku całość problematyki przerzutów lotniczych (w operacjach SOE) Cichociemnych oraz zaopatrzenia dla AK organizował mjr dypl. Jan Jaźwiński.

Ryszard M. Zając – „Szóstka” czyli specjalnie dla Armii Krajowej (cz. 2)
w:  Biuletyn informacyjny AK nr 08 (412) sierpień 2024, s. 19-26

 

Zasady na których opierała się współpraca Oddziału VI z SOE nie były nigdy formułowane na piśmie, nie ustalono też żadnego stosunku zależności formalnej. Generalną tezą było wzajemne świadczenie sobie usług, a że Anglicy dysponowali wszystkimi środkami materiałowymi (wyjątek stanowiły amerykańskie dotacje dolarowe), Oddział VI faktycznie był zależny od SOE. Do spraw Oddziału VI nie kontrolowanych przez SOE można było zaliczyć jedynie dwie dziedziny, tj. korespondencja szyfrowa z krajem i placówkami oddziału, oraz wewnętrzna gospodarka pieniężna i materiałowa.

Wszystkie inne sprawy musiały być uzgodnione z SOE, która dostarczała środków na ich realizację. Uzgodnienie odbywało się w zasadzie na wspólnych konferencjach przedstawicieli SOE i Oddziału VI, potwierdzanych następnie spisywanymi na konferencji protokołami. Sprawy załatwiane w SOE osobiście lub telefonicznie przez pracowników Oddziału VI musiały być potwierdzone w drodze wymiany korespondencji. (…)

pod całkowitą kontrolą SOE znalazły się następujące działy pracy Oddziału VI:

> radiostacje Oddziału korespondujące z jego placówkami i Polską otrzymywały od szefa łączności SOE wszystkie elementy techniczne, a nasłuch angielski prowadził kontrolę ich pracy i rejestrował wszystkie nadawane telegramy

> wszystkie loty nad Polskę musiały uzyskiwać aprobatę operacyjnego sztabu brytyjskiego lotnictwa, co z kolei wymagało podania do SOE czasu i trasy lotu, dokładnego miejsca zrzutu, składu załóg samolotów i listy wysyłanych kurierów

> każdy ośrodek szkolenia Oddziału VI miał podwójne kierownictwo – angielskie, odpowiadające za stronę administracyjno – materiałową, i polskie – kierujące szkoleniem kurierów – skoczków.

Marian Utnik – Oddział łącznikowy Komendanta Głównego AK przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) część I w: Wojskowy Przegląd Historyczny, Warszawa 1981, nr 3 s. 140

 

Uproszczony diagram rekrutacji i szkolenia Cichociemnych
przygotowany przez Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza
Londyn 26 czerwca 1946, (CAW sygn. II.52.359.29)
Kolory dodane przez nasz portal:   zielone – kursy, czerwone – ośrodki szkoleniowe
UWAGA – diagram nie obejmuje wszystkich kursów, a także nie obejmuje wszystkich ośrodków

 

Oddziałowi VI (Specjalnemu) podlegała cała wojskowa łączność z okupowaną Polską, w tym zrzuty sprzętu i pieniędzy oraz rekrutacja, szkolenie i zrzuty Cichociemnych dla Armii Krajowej. M.in. w sprawach szkolenia i zrzutów ściśle współpracował z polską sekcją brytyjskiego Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE). Łączność (57 radiostacji) Armii Krajowej w okupowanej Polsce obsługiwało 50 Cichociemnych.

Oddział VI (Specjalny) miał także m.in. obowiązek wspierania czynników cywilnych w łączności z Delegaturą Rządu na Kraj, m.in. szkolił emisariuszy i kurierów politycznych oraz przerzucał ich do Kraju z materiałami propagandowymi i pieniędzmi z budżetu cywilnego. Przekazywał rozgłośni BBC listę melodii, będących sygnałem o zrzucie dla komórek i oddziałów AK w terenie.

Oddział VI dysponował: Główną Bazą Przerzutową w Latiano nieopodal Brindisi (komendant mjr dypl. Jan Jaźwiński), stacjami wyczekiwania dla Cichociemnych przerzucanych do Kraju, kilkunastoma ośrodkami szkolenia kandydatów na Cichociemnych w Wielkiej Brytanii i we Włoszech, bazami i placówkami łączności radiowej.

Oddział VI (Specjalny) dysponował bazami:  Baza nr 2 w Stambule (Turcja), Baza nr 10 „Impudent” (ośrodek szkoleniowy Cichociemnych w Ostuni, Włochy), Baza nr 11 „Jutrzenka”, brytyjski kryptonim „Torment” (Główna Baza Przerzutowa w Latiano nieopodal Brindisi, Włochy) oraz placówkami:  „Capri” (Włochy), „Renifer” (Szwajcaria), „Alek” (Kair, Egipt), „Ema” (Francja), „Liza” (Lizbona, Portugalia),  „Panorama” (Szwajcaria), a także warsztatem radio w Rzymie.

Oddział nadzorował ponadto funkcjonowanie ok. 640 placówek odbiorczych (zrzutowisk, tzw. koszy) w okupowanej Polsce, zorganizowanych oraz ochranianych przez odpowiednie komórki Armii Krajowej.

 

Płk dypl. w st. sp. Marian Utnik – Oddział łącznikowy Komendanta Głównego AK
przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) część I
w: Wojskowy Przegląd Historyczny, Warszawa 1981, nr 3 s. 130 – 158

 

 

Struktura organizacyjna Oddziału VI (Specjalnego) SNW

 

Szef Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza

Oddziałem VI kierowali:

• płk dypl. Józef Smoleński – od czerwca 1940 do 15 grudnia 1941
• ppłk dypl. Tadeusz Rudnicki – od 15 grudnia 1941 do 27 marca 1942
• ppłk dypl. Michał Protasewicz – od 27 marca 1942 do 10 lipca 1944
• ppłk dypl. Marian Utnik – od 10 lipca 1944 do zakończenia działalności oddziału w 1945

 

Zastępcy Szefa Oddziału VI:

• płk Franciszek Demel (pełnił funkcję faktycznie, nie formalnie) – 1940 – 1941
• mjr Marian Utnik – 1943 do 10 lipca 1944
• ppłk Józef Hartman – od 10 lipca 1944

 

Dokumenty Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza
źródło:  Polish Institute and Sikorski Museum

 

Z komórki liczącej w 1941 zaledwie 9 oficerów oraz 4 cywilów, do 1944 Oddział VI rozrósł się do komórki ośmiowydziałowej, w której pracowało 74 oficerów:

Wydział Specjalny (S)

Szef:

• ppłk dypl. Edward Ulanicki 
• mjr. dypl. Jan Jaźwiński – od 4 maja 1942 do stycznia 1944
  
• kpt. dypl. Jan Podoski – od stycznia 1944 do marca 1945
  

Zadania: lotnicze operacje przerzutowe, kompletowanie zasobników.

Podzielony na referaty:

S1 (operacyjny): ppłk Roman Rudkowski – do marca 1944, mjr Suliński, kpt. Jan Podoski, kpt. Józef Jankowski

S2 (materiałowy): kpt. Zygmunt Oranowski, por Jerzy Zubrzycki, następnie kpt. Jerzy Morawicz, por. Stanisław Patkowski

Ponadto magazyn broni, sprzętu wojennego i in. – por. Budyń oraz 6-9 podoficerów i szeregowców

Wydział rozwiązany w grudniu 1944.

 

Wydział Łączności (Ł)

Szef:

• kpt. dypl. inż. Tadeusz Lisicki – 1942 – 13 maja 1943
  
• ppłk. dypl. Tadeusz Rola – 1943
  
• mjr dypl. Adam Szanser – 1944 – 1945
  

Zadania: bieżąca łączność radiowa z Krajem, nadzór nad szkoleniem w zakresie radiołączności, zakup i produkcja sprzętu łączności. Wydział współpracował z Oddziałem Radio Sztabu Naczelnego Wodza, Ośrodkiem Wyszkolenia w Polmont i Polskimi Wojskowymi Warsztatami Radiowymi w Stanmore (produkcja radiostacji zrzutowych, także dla SOE typu AP)

 

Wydział łączności lądowej (A)

Szef:

• mjr dypl. Antoni Szczerbo-Rawicz – 1942
  
• kpt. dypl. Jan Krzyżanowski  – 1943
• mjr Edward Fryzendorf – 1944 – 1945

Zadania: łączność kurierska, bazy i placówki łączności

Płk dypl. w st. sp. Marian Utnik – Oddział łącznikowy Komendanta Głównego AK
przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) część II
w: Wojskowy Przegląd Historyczny, Warszawa 1981, nr 4 s. 151 – 174

 

Wydział wyszkoleniowy (W)

Szef:

• mjr dypl. Marian Utnik – od maja do grudnia 1942
  
• mjr dypl. Marian Tonn – od stycznia do czerwca 1943
  
• mjr dypl. Jan Kamieński – od lipca do listopada 1943
  
• mjr Józef Hartman – od grudnia 1943 do lipca 1944
  
• ppłk Bronisław Brągiel – od sierpnia 1944 do likwidacji Wydziału w maju 1945
  

Zadania: rekrutacja i szkolenie kandydatów na Cichociemnych, zgodnie z zapotrzebowaniem Armii Krajowej

 

Wydział Finansowy (F)

Szef:

• płk int. Franciszek Prochaska

Zadania: wszystkie sprawy finansowe i gospodarcze Oddziału VI, podległych mu baz, placówek, ośrodków

 

Wydział personalno – organizacyjny (PO)

Szef:

• mjr Józef Kwieciński

Zadania: wszystkie sprawy personalne żołnierzy i pracowników cywilnych Oddziału VI, podległych mu baz, ośrodków, placówek, także Cichociemnych wysyłanych do Polski (w tym depozyty CC)

Płk dypl. w st. sp. Marian Utnik – Oddział łącznikowy Komendanta Głównego AK
przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) część III
w: Wojskowy Przegląd Historyczny, Warszawa 1982, nr 1 s. 188 – 210

 

Wydział Szyfrów (Sz)

Szef:

• por. Stefan Jagiełło

Zadania: szyfrowanie i deszyfrowanie korespondencji pomiędzy Sztabem Naczelnego Wodza i Komendą Główną AK

 

Wydział operacyjny (O)

Szef:

• mjr Zbigniew Sujkowski ps. Leliwa

Wydział powstał w 1944, nie odegrał żadnej roli, zebrał i uporządkował korespondencję operacyjną z okresu Powstania Warszawskiego

 

Samodzielny referat propagandowo-informacyjny

Szef:

• mjr dypl. Władysław Dziewanowski – 1943
  
• rtm. Andrzej Lipkowski – od maja 1944

Zadania: informacje prasowe KG AK, wysyłanie materiałów propagandowych do Kraju, akcje propagandowo – informacyjne.

 

Andrzej Friszke, Jerzy Poksiński – Pomiędzy Londynem a Warszawą
rozmowa z Marianem Utnikiem
w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 1994, zeszyt 108, s. 121-138

 

 

Finanse Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza

Gospodarka finansowa Oddziału VI podporządkowana była zasadniczo potrzebom Armii Krajowej. Pieniądze przeznaczane były na najpilniejsze wydatki, w tym na zakup niezbędnego sprzętu, przerzucanego następnie do okupowanej Polski oraz przekazywane cywilnym i wojskowym strukturom konspiracyjnym w kraju. Do końca 1941 źródłem tych wydatków była skromna kasa polskiego Ministerstwa Skarbu w Londynie, do Polski przerzucono w tym okresie ok. 100 tys. dolarów.

W kwietniu 1942 amerykański prezydent Franklin Delano Roosevelt przekazał dla krajowych organizacji konspiracyjnych 1,5 mln dolarów dotacji. Brytyjskie SOE zadaniowało wywiad AK, otwierając na operację „Big Scheme” (Wachlarz) ok. 3 mln dolarów kredytu. W lutym 1943 prezydent USA Roosevelt przekazał na potrzeby polskiej konspiracji dotację w wysokości 2,5 mln dolarów; w czerwcu 1944 rząd londyński otrzymał 10 mln dolarów amerykańskiej dotacji.

Od stycznia 1944 do końca marca 1945 brytyjski wywiad – Intelligence Service przekazywał za pośrednictwem Oddziału II (wywiad) Sztabu Naczelnego Wodza 0,5 mln dolarów kwartalnej dotacji na prowadzenie polskiego wywiadu; łącznie przekazano ok. 3 mln dolarów. Wszystkie dotacje w dolarach i złocie z przeznaczeniem do wysyłki do okupowanej Polski wyniosły łącznie ok. 20 mln dolarów.

Brytyjskie SOE przekazywało  co roku od 80 do 120 tys. funtów szterlingów na wydatki szkoleniowe, zakup sprzętu oraz utrzymanie placówek Oddziału VI w krajach nieokupowanych. Ponadto m.in. polskie Ministerstwo Obrony Narodowej w Londynie przekazało Oddziałowi VI 20 tys. funtów na rozwinięcie produkcji sprzętu łączności radiowej.

 

 

 

Gospodarka materiałowa i zaopatrzenie dla Armii Krajowej

Podstawowym zadaniem Oddziału VI (Specjalnego) w tym zakresie było stałe zaopatrywanie konspiracyjnych struktur dywersyjnych, sabotażowych, partyzanckich oraz łączności Armii Krajowej w niezbędny sprzęt wojenny, broń, uzbrojenie i materiały. Oddział VI zaopatrywał także własne ośrodki radiowe, wyposażał w niezbędny ekwipunek ekipy skoczków wysyłanych do Polski, ponadto dokonywał zakupu materiałów używanych w produkcji we własnych warsztatach.

Sprzęt wojskowy: broń palna, lekki sprzęt przeciwpancerny, amunicja i materiały wybuchowe Oddział VI otrzymywał z brytyjskich magazynów wojskowych, za pośrednictwem polskiej sekcji SOE, która dostarczała go do tzw. stacji pakowania lub magazynów Oddziału VI. Od 1943 Oddział VI zaopatrywał się także w zdobyty przez aliantów poniemiecki sprzęt, broń i amunicję w brytyjskich magazynach przyfrontowych.

Sprzęt radiowy oraz niezbędne podzespoły i części radiowe kupowano w Wielkiej Brytanii oraz w USA. Lekarstwa, sprzęt optyczny, ubrania cywilne, drobne przedmioty użytku osobistego dla skoczków kupowano w Wielkiej Brytanii, USA, Szwecji oraz Portugalii. Ok. 1/4 radiostacji produkowanych przez Polskie Wojskowe Warsztaty Radiowe w Stanmore, kierowane przez inż. Tadeusza Heftmana, Oddział VI odstępował odpłatnie SOE oraz Oddziałowi II Sztabu Naczelnego Wodza.

Leonidas A.B. Kliszewicz – Baza w Sztokholmie
w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 1981, zeszyt 58, s. 44-175

 

 

Operacje zrzutowe dla Armii Krajowej

Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza kojarzony jest głównie z operacjami przerzutowymi w lotach specjalnych SOE (Special Operations Executive) do okupowanej Polski, tj. zrzutami skoczków – Cichociemnych spadochroniarzy Armii Krajowej oraz zrzutami zaopatrzenia dla Armi Krajowej. Organizował je oficer wywiadu z Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie mjr dypl. Jan Jaźwiński. Niestety, w tych operacjach byliśmy uzależnieni od brytyjskiego SOE, które użyczało nam samolotów oraz stale ograniczało loty ze zrzutami do Polski. Brytyjską politykę można zasadnie zdefiniować jako „kroplówka zrzutowa” dla Armii Krajowej…

W nocy z 15/16 lutego 1941, w operacji lotniczej Adolphus, w rejonie Skoczowa (okolice wsi Dębowiec) po raz pierwszy zrzucono Cichociemnych. Była to pierwsza operacja zrzutowa SOE w Europie, pierwszy zrzut żołnierzy alianckich na tereny okupowane przez Niemców. W okresie próbnym, który trwał do kwietnia 1942 zrzucono do Polski 48 skoczków (40 CC i 8 kurierów) oraz 2 tony zaopatrzenia, 1 541 450 dolarów, 119 400 dolarów w złocie, 1775 funtów brytyjskich, 885 000 marek niemieckich.

W kolejnym sezonie operacyjnym Intonacja, od sierpnia 1942 do kwietnia 1943, zrzucono do Kraju 119 skoczków (106 CC, 9 kurierów, 1 Węgra) oraz 49,5 ton zaopatrzenia, 13 022 000 dolarów, 5 158 000 marek, 10 000 peset oraz 700 000 „młynarek”. W sezonie operacyjnym Riposta, od sierpnia 1943 do lipca 1944, zrzucono do Polski 146 skoczków (133 CC i 10 kurierów) oraz 265 ton zaopatrzenia, 15 948 300 dolarów, 161 025 dolarów w złocie, 6 986 500 marek, 1644 funtów brytyjskich w złocie oraz 40 569 800 „młynarek”. W sezonie operacyjnym Odwet, od sierpnia do grudnia 1944, zrzucono do Kraju 38 skoczków (32 CC, 2 kurierów, 4 Anglików), 355 ton zaopatrzenia, 3 996 188 dolarów, 34 800 dolarów w złocie oraz 6 460 000 marek.

Ogółem w czterech sezonach operacyjnych od lutego 1941 do grudnia 1944 wysłano łącznie do Polski 316 Cichociemnych oraz 28 kurierów (jeden CC i jeden kurier skoczyli dwukrotnie), Węgra – radiotelegrafistę, także 4 Anglików (operacja Freston). Ponadto zrzucono 670 ton zaopatrzenia (odebrano 443 tony) oraz na potrzeby walki w Kraju 34 507 938 dolarów, 315 225 dolarów w złocie, 1775 funtów brytyjskich, 1644 funtów brytyjskich w złocie, 19 489 500 marek, 10 000 peset, 41 269 800 „młynarek” (okupacyjna waluta, emitowana na terenie Generalnego Gubernatorstwa).

Należy zauważyć, że Brytyjczycy nie dotrzymywali własnych ustaleń z Oddziałem VI ws. lotów ze zrzutami do Polski. W sezonie operacyjnym 1941/42 zaplanowano 30 lotów do Polski, wykonano tylko 11. W sezonie 1942/43 zaplanowano 100, wykonano zaledwie 46. W sezonie 1943/44 zaplanowano 300, wykonano tylko 172. Ponadto polskie załogi zdecydowaną większość lotów w operacjach specjalnych wykonywały do innych krajów. W 1944 roku na 1282 wykonane loty Polacy polecieli tylko w 339 lotach do Polski…

 

Loty polskich załóg:

Rok	Loty do Polski:	Loty do innych krajów:	Razem
1941	2	0	2
1942	21	83	104
1943	55	151	206
1944	339	943	1282

 

Według moich obliczeń cała pomoc zaopatrzeniowa SOE dla Armii Krajowej zmieściłaby się w jednym pociągu towarowym. Byliśmy zależni od użyczanych nam samolotów SOE. Brytyjczycy nie dotrzymywali swoich ustaleń z Oddziałem VI (Specjalnym), stale ograniczali loty do Polski, realizowali paskudną politykę „kroplówki zrzutowej” dla Armii Krajowej.

Do Polski zrzucono ledwo 670 ton zaopatrzenia (4802 zasobniki, 2971 paczek, 58 bagażników), z czego odebrano 443 tony. W tym samym czasie SOE zdecydowało o zrzuceniu do Jugosławii  ponad sto dziesięć razy więcej, tj. 76117 ton zaopatrzenia, do Francji 10485 ton, a do Grecji 5796 ton…

Całe wsparcie finansowe Brytyjczyków dla Polski stanowiło zaledwie ok. 2/3 wydatków Wielkiej Brytanii na wojnę, poniesionych (statystycznie) JEDNEGO dnia. Po wojnie wystawili Polsce „fakturę”, m.in. zabierając część polskiego złota. Zrzucono 316 Cichociemnych, choć przeszkoliliśmy do zadań specjalnych 533 spadochroniarzy. Tak bardzo Brytyjczycy wspierali Polaków oraz pomagali Polsce…

 

Franciszek Kalinowski – Działania na rzecz Kraju
w: Lotnictwo polskie w Wielkiej Brytanii 1940 – 1945
Instytut Literacki, Paryż, 1969, s. 249 – 284

 

Po objęciu przez prosowieckiego gen. Stanisława Tatara funkcji zastępcy szefa Sztabu Naczelnego Wodza, nadzorującego Oddział VI (Specjalny), nastąpiło faktyczne blokowanie przerzutu lotniczego dla Armii Krajowej. Miało to istotne znaczenie dla zaopatrzenia AK także podczas Powstania Warszawskiego. Cichociemny Jan Nowak – Jeziorański na polecenie Naczelnego Wodza miał dostarczyć do KG AK rozkaz o niewszczynaniu Powstania Warszawskiego. Został przerzucony  do Polski, w nocy 25/26 lipca 1944 w sezonie operacyjnym „Riposta”, podczas operacji lotniczej „Wildhorn III” („Most 3”). Przed odlotem, 21 lipca 1944 spotkał się w Głównej Bazie Przerzutowej w Latiano nieopodal Brindisi z organizatorem przerzutu lotniczego dla AK,  mjr dypl. Janem Jaźwińskim.

 

kpt. Jan Nowak-Jeziorański
źródło: NAC

Jan Nowak – Jeziorański zrelacjonował mjr dypl. Janowi Jaźwińskiemu tragiczny stan Oddziału VI pod rządami gen. Tatara – „Personel O.Sp. [ Oddziału Specjalnego – RMZ] zredukowany do kilku osób, sterroryzowanych przez Tatara. Nikt nie ma określonych zadań, brak jakiejkolwiek współpracy. Jedynie Pod, [kpt. dypl. Jan Podoski – RMZ]  były zastępca pana w Wydziale „S”, widzi i zdaje sobie sprawę, że Tatar dąży jedynie do zniszczenia przerzutu do Kraju. Tatar kontroluje radiostację i zastrzegł sobie wyłącznie wymianę depesz z dowódcą AK. Treści tych depesz nikt tam nie zna. Nie ma też żadnej współpracy z SOE. Po prostu Tatar jest źródłem informacji dla dowódcy AK, NW i rządu RP.”  (Jan Jaźwiński – Dramat dowódcy. Pamiętnik oficera sztabu oddziału wywiadowczego i specjalnego (przygotowanie do druku: Piotr Hodyra i Kajetan Bieniecki), Polski Instytut Naukowy w Kanadzie, Montreal 2012, ISBN 978-0-9868851-3-6, tom II, s. 104)

mjr dypl. Jan Jaźwiński
Źródło: archiwum rodzinne Danuty Borowiec z d. Jaźwińskiej

Obydwaj spotkali się z mjr naw. Stanisławem Królem, b. dowódcą 1586 Eskadry Specjalnego Przeznaczenia – „Mjr Król naświetlił warunki techniczne wykonania lotów do Polski, strefy klimatyczne, zależność warunków meteorologicznych, widoczność i zreasumował przeciętną ilość dni dostatecznie pogodnych, aby można było wykonać zadanie. Mówił jasno unikając terminologii technicznej wskazując na zasadnicze trudności nawigacji. Porównał typy używanych samolotów, Halifaxów i Liberatorów, ich zasięg, szybkość operacyjną oraz nośność przerzutową. Przechodząc do załóg porównał możliwości pracy załóg polskich i brytyjskich, podkreślił ich zainteresowanie oraz znajomość terenów. Porównał załogi młode i doświadczone. Uzupełniłem tę charakterystykę procentowym wykonaniem zadań. Szczególnie uwagę poświęcił własnemu dyonowi polskiemu, sprawie uzupełnienia i wymiany załóg. 

Podkreślił wymownie: Mamy zgodę dowództwa brytyjskiego, że etatowy stan Liberatorów, to znaczy 21 maszyn możemy otrzymać, jeśli nasze władze polskie przyślą etatową ilość załóg, 27 przeszkolonych na Liberatorach. W wyniku starań Inspektora, a szczególnie Sztabu NW – gen. Tatara, nie tylko nie przysłane jest uzupełnienie załóg, ale też załogi, które wylatały swe tury nie są zastąpione. W rezultacie stan dyonu polskiego wynosi obecnie 4 załogi i cztery Liberatory. Porównał możliwości wykonania zadań przez dyon etatowy i obecny. Naświetlił uporczywe starania o załogi, przyjmowane bez odpowiedzi i nazwał to po prostu sabotażem ze strony gen. Tatara. 

 

17 lipca 1944 dowódca Armii Krajowej, w związku z rozważaną decyzją o rozpoczęciu Powstania Warszawskiego wysłał do mjr Jaźwińskiego, komendanta Głównej Bazy Przerzutowej „Jutrzenka” (brytyjski kryptonim „Impudent”) w Latiano niedaleko Brindisi depeszę L.dz. 1333 – Sopja podajcie na jaki wysiłek Jutrzenki możemy liczyć w decydującej chwili podjęcia silnej akcji, co może nastąpić w początkach sierpnia. 

W odpowiedzi mjr dypl. Jan Jaźwiński nadał do dowódcy AK depeszę L.Dz. 1061 o treści:  Lawina do rąk własnych. Na Waszą 1333 melduję:

1. Jutrzenka nie ma środków, aby zapewnić przerzut dla Waszej silnej akcji, ani w sierpniu, ani we wrześniu b.r.,
   
2. Anglicy w pełni odpowiedzialni za przerzut do Polski oświadczyli dzisiaj, że wsparcie Powstania, ani też nasilonej akcji dywersyjnej Burza nie jest, powtarzam, nie jest przewidziane i nie celowe w tej fazie wojny.
   
3. Przerzut bieżący jest ograniczony tylko, powtarzam tylko, dla potrzeb prowadzonej dotąd akcji Burza na małą skalę, na komunikacjach niemieckich. Obszar zrzutów w Kraju jest ograniczony od wschodu pasem 80 km na zachód od linii frontu sowieckiego.
   
4. Stan polskiego dyonu spadł do 4 samolotów Liberator. Moje usilne zapotrzebowania o załogi polskie do stanu 27 załóg i 21 Liberatorów przyznanych etatem nie są realizowane przez Centralę. Współpracujący dyon brytyjski dać może tylko wysiłek ograniczony i często zmienny. Podkreślam, że powyższe dane są sprawdzone. Sopja 1061, 21 lipca 1944 r. 

(Jan Jaźwiński – Dramat dowódcy. Pamiętnik oficera sztabu oddziału wywiadowczego i specjalnego (przygotowanie do druku: Piotr Hodyra i Kajetan Bieniecki), Polski Instytut Naukowy w Kanadzie, Montreal 2012, ISBN 978-0-9868851-3-6, tom II, s. 105, 107)

W reakcji na tę depeszę, tego samego dnia gen. Stanisław Tatar odebrał mjr dypl. Janowi Jaźwińskiemu realną możliwość kierowania przerzutem lotniczym do Polski, zabronił mu bowiem utrzymywania łączności operacyjnej z dowódcą AK oraz z Brytyjczykami z SOE, które użyczało Polakom samolotów do przerzutu… 

 

 

Likwidacja Oddziału VI (Specjalnego)

Dość skomplikowana powojenna sytuacja „polskiego Londynu” wynikająca głównie z nielojalnej polityki mocarstw wobec Polski zapewne przesądziła o pogmatwanym sposobie likwidacji Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza. Pod koniec 1944 dla nikogo nie było juz tajemnicą, że wojna niebawem się zakończy.

24 listopada 1944 do dymisji podał się ówczesny premier emigracyjnego rządu RP w Londynie Stanisław Mikołajczyk oraz ministrowie Stronnictwa Ludowego. To przesilenie rządowe było spowodowane odmową przyjęcia przez polski rząd ustaleń aliantów w sprawie nowych granic Polski tj. zgody na przywłaszczenie sobie Kresów przez ZSRR (Rosję). 27 listopada 1944 brytyjski rząd zdecydował o wstrzymaniu do odwołania lotów w operacjach specjalnych SOE do Polski ze zrzutami Cichociemnych i zaopatrzenia dla Armii Krajowej. 19 stycznia 1945 gen Leopold Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej.

Choć dzięki staraniom Oddziału VI (Specjalnego) Sztabu Naczelnego Wodza wyszkolono 533 spadochroniarzy do zadań specjalnych, przeznaczonych do walki w Polsce, za sprawą Brytyjczyków jedynie 316 zostało Cichociemnymi. 217 spadochroniarzy przeszkolonych oraz zaprzysiężonych na rotę AK wciąż oczekiwało na przerzut do Polski. W tej sytuacji już w październiku 1944 rozpoczęto likwidację ośrodka szkoleniowego – Bazy nr 10 w Ostunii (Włochy). Do kwietnia 1945 zlikwidowano także ośrodek szkolenia łącznościowców, zlokalizowany w budynkach Saint Margaret’s School for Girls w Polmont (Stirlingshire, Szkocja, Wielka Brytania).

Na początku 1945 rozpoczęto likwidację Oddziału VI (Specjalnego) – centrali w Londynie przy 13 Upper Belgrave Street, na rogu Upper Belgrave Street i Wilton Street, a także placówek i baz Oddziału za granicą. W styczniu 1945 rozpoczęto likwidację bazy nr 11 – Głównej Bazy Przerzutowej „Jutrzenka” w Latiano nieopodal Brindisi. Wchodząca w jej skład centrala łączności „Mewa” (obsługująca łączność związaną ze zrzutami)  zakończyła działalność 1 kwietnia 1945.

17 lipca 1945 władze brytyjskie zakazały nadawania depesz do odbiorców w Europie. Depesze z kraju jeszcze były tylko odbierane przez dwie centrale łączności Oddziału VI: ośrodek nadawczy w Chipperfield Lodge oraz ośrodek odbiorczy w Barnes Lodge k. Kings Langley. Wskutek brytyjskich żądań zakończyły wszelką działalność 4 września 1945.

Likwidacją Oddziału VI i jego aktywów w Wielkiej Brytanii i za granicą kierował powołany na szefa Komisji Likwidacyjnej mjr Marian Utnik, dotychczasowy szef Oddziału, mianowany na tę funkcję z rekomendacji gen. Stanisława Tatara.

Przy akceptacji ówczesnego premiera Stanisława Mikołajczyka oraz szefa sztabu Naczelnego Wodza gen. dyw. Stanisława Kopańskiego przyjęto taką formułę likwidacji Oddziału VI, aby przejąć jego aktywa na potrzeby działalności konspiracyjnej na rzecz Polski.

 

W tym celu utworzono dwie struktury: 

• niejawną centralę konspiracyjną „Hel”, kierował nią podwładny gen. Tatara – płk Stanislaw Nowicki.
• formalnie jawną, ale przykrywkową Fundację Drawa, kierowali nią: Stanisław Tatar, Marian Utnik, Stanislaw Nowicki. (zwani przez siebie „Komitetem Trzech”); początkowo także płk Edward Maliszewski (powrócił do Polski) i Franciszek Prochaska (wyemigrował do Paryża).

Centrala „Hel” od Komisji Likwidacyjnej Oddziału VI przejęła w całości jego dwa Wydziały: Łączności (Ł), nadzorujący łączność radiową oraz Łączności Lądowej (A) nadzorujący kurierów, bazy i placówki, m.in. w Rzymie, Paryżu, Atenach, Sztokholmie, Lizbonie, Egipcie, Turcji, Luksemburgu, Niemczech oraz na Węgrzech. Najistotniejsze było oczywiście przejęcie majątku funkcjonującej w Latiano, nieopodal Brindisi (Włochy) Głównej Bazy Przerzutowej (Bazy nr 11) o kryptonimie „Jutrzenka” – niegdyś dowodzonej przez organizatora zrzutów Cichociemnych i zaopatrzenia dla Armii Krajowej mjr / ppłk dypl. Jana Jaźwińskiego.

Według ustaleń historyka Zbigniewa S. Siemaszko, w GBP z dotacji prezydenta USA Roosevelta na wsparcie konspiracji w Polsce pozostało  6.451 tys. USD (sześć milionów czterysta pięćdziesiąt jeden tysięcy dolarów). Pieniądze te rozdysponowano następująco:

• • • • 1 mln 136 tys. USD oddano do dyspozycji ppłk Mariana Dorotycza – Malewicz ps. Hańcza, byłego dowódcy „Elby” we Włoszech (podlegały mu bazy O.VI:  nr 11 (GBP) w Latiano, nr 10 w Ostuni oraz „Capri”
      • 2 mln 669 tys. USD przetransportowano do Niemiec do placówek O.VI przy 1 Dywizji Pancernej oraz 1 Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej
      • 2 mln 250 tys. USD przewieziono do placówki w Paryżu
      • 396 tys. USD wysłano do placówki w Brukseli.

Depozyty w Paryżu i Brukseli nie były znane legalnym władzom RP: Prezydentowi, Naczelnemu Wodzowi czy szefowi sztabu NW gen. Kopańskiemu. Centrala „Hel” dzięki mjr. Utnikowi przejęła także 99 tys. USD z bazy O.VI w Szwajcarii.

 

Ponadto centrala „Hel” Tatara przejęła liczne nieruchomości będące własnością O.VI. oraz zakupiła nowe, m.in:

• dom z dużym ogrodem i garażem w Londynie przy 6 Montepelier Avenue (kupiony wczesną wiosną 1945, sprzedany we wrześniu 1949), zamieszkał tam Tatar
• trzy kamienice w Londynie przy Cornwall Gardens nr 11 (kupiona w czerwcu 1945, sprzedana w listopadzie 1950) – zamieszkał w niej Utnik; przy Cornwall Gardens nr 13 – zamieszkał w niej Nowicki (kupiona 15 kwietnia 1946, sprzedana 9 sierpnia 1951); przy Cornwall Gardens nr 15 (kupiona 23 października 1946, przekazana 29 sierpnia 1947 ambasadorowi PRL (siedziba wojskowego attachatu) Jerzemu Michałowskiemu)
• posiadłość wiejska Manor Farm pod Londynem (Northcray k. Sidcup)
• dom w Paryżu przy 74 rue Lauriston (kupiony na nazwisko Franciszka Prochaski, później siedziba PRL-owskiego Ogniska Polskiego),
• posiadłość Chateau Presles en Brie pod Paryżem (kupione na nazwisko Franciszka Prochaski)
• dwa zamki we Francji
  
• dom w Luksemburgu:

Fundacja Drawa służyła do wykonywania operacji finansowych, formalnie zarejestrowano ją jako (nomen omen) „Komitet Samopomocy Koleżeńskiej” (Polish Self Help Association), z siedzibą w Londynie przy ul. Cornwall Gardens.

Niezależnie od majątku O.VI Tatar przejął także ze Sztabu Naczelnego Wodza część Funduszu Obrony Narodowej, tzw. złoty FON, zawierający 350 kg precjozów ze złota, 18 kg brylantów i 36,6 kg monet numizmatycznych, w jedenastu artyleryjskich skrzyniach. Przechowywał go w willi, w której mieszkał, z zainstalowanym systemem alarmowym. Ponadto pilnował go (częściowo wtajemniczony), por. Alfred Wiśniewski ps. As, jeden z 217 przeszkolonych kandydatów na Cichociemnego, których nie zrzucono do Polski.  Majątek „złotego FON” (ok. 208 kg.) Tatar w części przekazał w 1947 władzom „Polski Ludowej”, za pośrednictwem attaché wojskowego ambasady PRL w Londynie płk Maksymiliana Chojeckiego; ok. 40 proc. „złotego FON” przejął wywiad PRL (Oddział II SG LWP) na potrzeby antyzachodniej działalności wywiadowczej. Do Zarządu Muzeów przekazano zaledwie… 19 szt. złotych wyrobów.

Do sierpnia 1945 Tatar pozorował wsparcie opcji niepodległościowej, potem otwarcie wsparł zwolenników postanowień z Jałty, w tym Stanisława Mikołajczyka. Wszystkie aktywa będące w dyspozycji Tatara, w tym fundusz Drawa oraz złoty FON w znacznej części zmarnotrawiono, w części także rozkradziono.

Zbigniew S. Siemaszko podkreśla – tajna organizacja montowana przez Tatara i jego głównych pomocników Nowickiego i Utnika była oparta na fałszerstwie. Polegało ono na tym, iz na zewnątrz występowali oni jako niepodległościowcy, działający zgodnie z legalnymi władzami znajdującymi się na emigracji, natomiast w rzeczywistości byli zdecydowanymi zwolennikami uległości, którą wprowadzał Mikołajczyk

Omówienie szkodliwej działalności gen. Tatara w artykule Stanisław Tatar – generał zdrajca.

 

Marian Utnik – Likwidacja Oddziału VI
w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 1982, zeszyt 62, s. 201-205

 

 

Zobacz także:

• Special Operatiins Executive
• SOE
• Bajki o SOE
• Współpraca Polaków z SOE
• Jan Jaźwiński
• Polska w brytyjskiej strategii wspierania ruchu oporu. Historia Sekcji Polskiej Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE) – recenzja
• Polacy i SOE – rekord rozczarowań (recenzja)

 

 

Źródła:

• informacje własne (archiwum portalu)
• Jan Jaźwiński – Dziennik czynności, SPP sygn. SK 16.9, Centralne Archiwum Wojskowe sygn. CAW – 1769/89
• Jan Jaźwiński – Dramat dowódcy. Pamiętnik oficera sztabu oddziału wywiadowczego i specjalnego (przygotowanie do druku: Piotr Hodyra i Kajetan Bieniecki), tom I i II, Polski Instytut Naukowy w Kanadzie, Montreal 2012, ISBN 978-0-9868851-3-6
• Kajetan Bieniecki – Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, Arcana Kraków 1994, ISBN 83-86225-10-6
• Marian Utnik – Oddział łącznikowy Komendanta Głównego AK przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) część I, w: Wojskowy Przegląd Historyczny, Warszawa 1981, nr 3 s. 130-158
• Marian Utnik – Oddział łącznikowy Komendanta Głównego AK przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) część II, w: Wojskowy Przegląd Historyczny, Warszawa 1981, nr 4 s. 151-174
• Marian Utnik – Oddział łącznikowy Komendanta Głównego AK przy Naczelnym Wodzu na emigracji (VI Oddział Sztabu Naczelnego Wodza) część III, w: Wojskowy Przegląd Historyczny, Warszawa 1982, nr 1 s. 188-210
• Marian Utnik – Likwidacja Oddziału VI, w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 1982, zeszyt 62, s. 201-205
• Andrzej Friszke, Jerzy Poksiński – Pomiędzy Londynem a Warszawą, rozmowa z Marianem Utnikiem, w: Zeszyty Historyczne, Instytut Literacki Paryż 1994, zeszyt 108, s. 121-138
• Franciszek Kalinowski – Lotnictwo polskie w Wielkiej Brytanii 1940-1945, Instytut Literacki, Paryż, 1969
• Grzegorz Rutkowski – Środki pieniężne przerzucane drogą lotniczą dla Polskiego Państwa Podziemnego, w: Dzieje Najnowsze, 2018 mr 2 s. 5-20
• Zbigniew S. Siemaszko – Działalność generała Tatara, Norbertinum, Lublin 2004, ISBN 83-7222-192-8