Akcja „Góral”

Akcja „Góral”

 

---

Spis treści:

• Wstęp
• Przygotowania do akcji
• Uczestnicy akcji oraz ich pozycje wyjściowe
• Przebieg akcji 5 sierpnia 1943
• Przebieg akcji 12 sierpnia 1943
• Po akcji

---

 

Akcja „Góral” była jedną z najważniejszych akcji zbrojnych Armii Krajowej. Historyk Tomasz Strzembosz uważa ją za jedną z najlepiej przeprowadzonych konspiracyjnych akcji zbrojnych w okupowanej przez Niemców Europie. Miała miejsce 12 sierpnia 1943 w Warszawie, jej celem było pozyskanie znaczących środków finansowych na potrzeby Armii Krajowej.

Akcję przygotowywano przez prawie 14 miesięcy, trwała ok. dwie i pół minuty, w jej wyniku Armia Krajowa zdobyła aż 105 mln zł, równowartość ok. miliona dolarów po czarnorynkowym kursie.

 

Warto zaznaczyć, że do sierpnia 1943, w dwóch zrzutowych sezonach operacyjnych: okresie próbnym (luty 1941 – kwiecień 1942) oraz „Intonacji” (sierpień 1942 – kwiecień 1943), Oddział VI (Specjalny) Sztabu Naczelnego Wodza zorganizował na potrzeby Armii Krajowej oraz przerzucił do Polski w operacjach lotniczych SOE, za pośrednictwem Cichociemnych łącznie  14 563 450 dolarów, 119 400 dolarów w złocie, 6 070 000 marek niemieckich, 700 000 „młynarek” (okupacyjna waluta, emitowana na terenie Generalnego Gubernatorstwa), 1775 funtów brytyjskich oraz 10 000 peset. Przesłane 700 tys. złotych nie wprowadzono jednak do obiegu, ze względu na ich kiepską jakość wykonania. Część pieniędzy „londyńskich” utracono w drodze do kraju, także podczas transportu ze zrzutowisk i wskutek denuncjacji skrytek i magazynów AK. Tylko w próbnym sezonie operacyjnym (zrzutowym) AK straciła 95 165 USD oraz 4 422 dolarów w złocie.

Pieniądze ze zrzutów docierały do Oddziału IV (kwatermistrzostwo) Komendy Głównej AK dopiero po kilku tygodniach. Kwoty w obcych walutach wymagały powolnej wymiany na „czarnym rynku”, aby nie doprowadzić do znacznej obniżki cen. Ogółem przerzucane przez kurierów oraz Cichociemnych kwoty nie wystarczały na potrzeby konspiracyjnej Armii Krajowej. W szczytowym okresie swego istnienia AK liczyła aż 390 tys. żołnierzy! Budżet ZWZ w 1941 wynosił ok. 517 tys. USD, w 1942 wydatki oszacowano na kwotę 4 mln USD! W 1943 budżet AK wynosił ok. 10 mln USD, w 1944 ok. 20 mln USD…

 

Przygotowania do akcji

Od wiosny 1940 do końca 1942 w kontrolowanej przez Niemców Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych w Warszawie, produkującej dla niemieckiego okupanta banknoty i inne dokumenty, funkcjonowała Podziemna Wytwórnia Banknotów (PWB). Grupa pracowników PWPW, dowodzona przez ppor Czesława Lecha ps. Biały, na potrzeby Polskiego Państwa Podziemnego produkowała w konspiracji banknoty, dokumenty legalizacyjne, kartki żywnościowe, talony na obuwie itp. Według historyków, do końca 1942 PWB „wyprodukowała” dla AK (właściwie przejęła z produkcji PWPW dla Niemców) aż ok. 20 milionów (!!!) „młynarek” (potoczna nazwa banknotów od nazwiska prezydenta  Banku Emisyjnego w Polsce Feliksa Młynarskiego).

W kwietniu 1942 skończył się pierwszy (próbny) sezon zrzutowy, podczas którego Cichociemni przerzucili na potrzeby walki w Kraju 1 541 450 dolarów, 119 400 dolarów w złocie, 1775 funtów brytyjskich, 885 000 marek niemieckich. Były to kwoty niewystarczające, ponadto część tych pieniędzy stracono. Konspiracyjna Armia Krajowa miała problemy finansowe. Według relacji mjr. Emila Kumora – „Grot” biadał nad tym, że wciąż rosną potrzeby finansowe, a tymczasem wskutek przerwania zrzutów odczuwa się coraz bardziej brak pieniędzy”. 

Podczas narady z dowódcą AK gen. Stefanem Roweckim ps. Grot, mjr Emil Kumor ps. Krzyś, szef Wydziału Inwestycji i Zakupów w Biurze Finansów i Kontroli Komendy Głównej AK zaproponował przeprowadzenie zbrojnej akcji zdobycia pieniędzy z niemieckiego Banku Emisyjnego w Polsce, emitującego okupacyjną walutę. 

 

Początkowo planowano zabranie pieniędzy z pociągu jadącego z Warszawy do Krakowa (gdzie mieściła się centrala banku) – albo podczas jazdy, albo w czasie postoju na bocznicy kolejowej. Później rozważano włamanie do skarbca oddziału Banku Emisyjnego w Warszawie. Przed wojną nie udało to się nawet najsłynniejszemu polskiemu kasiarzowi „Szpicbródce”. Ostatecznie zaakceptowano jako najlepszy wariant przejęcie transportu worków banknotów z banku przy ul. Bielańskiej 1, w drodze do centrali banku w Krakowie.

Pieniądze były przewożone na Dworzec Wschodni w Warszawie, a następnie koleją do Krakowa. Możliwe były trzy warianty trasy z banku na dworzec. Most Poniatowskiego został zamknięty na czas remontu, co wykluczyło jeden z nich. Na miejsce zasadzki na konwój z pieniędzmi wybrano ulicę Senatorską, jej jedna strona była gruzowiskiem, od zbombardowania we wrześniu 1939. Dzięki temu planowano uniknąć ofiar wśród mieszkańców Warszawy. Zdecydowano o wykluczeniu innej trasy przejazdu konwoju przez ustawienie znaków informujących o remoncie drogi.

Kluczowe było nawiązanie współpracy z dwoma pracownikami Banku Emisyjnego: Ferdynandem Żyłą ps. Michał I oraz Janem Wołoszynem ps. Michał II, którzy mieli z niewielkim wyprzedzeniem informacje o planowanych transportach bankowych pieniędzy. Do transportu Niemcy wykorzystywali ciężarówkę warszawskiego Zakładu Oczyszczania Miasta. W ciężarówce jechali czterej strażnicy oraz pracownicy banku. Towarzyszył jej samochód osobowy z uzbrojonymi Niemcami jako ochrona.

 

Rozkaz przeprowadzenia akcji otrzymał utworzony w maju 1942, podporządkowany bezpośrednio Komendantowi Głównemu Armii Krajowej, oddział do zadań specjalnych – Organizacja Specjalnych Akcji Bojowych o kryptonimie OSA. Jednak 5 czerwca 1943 gestapo, prawdopodobnie wskutek denuncjacji, aresztowało kilkudziesięciu żołnierzy tego oddziału, uczestniczących w ślubie kolegi (por. Mieczysława Uniejewskiego) w warszawskim kościele św. Aleksandra. Ocalało tylko kilkunastu. Do akcji włączono zatem także żołnierzy wydzielonego oddziału Kedywu „Motor”.

Plan akcji przewidywał udział 43 żołnierzy AK, 2 łączniczek oraz dwóch samochodów ciężarowych. Żołnierzy podzielono na trzy grupy: pierwsza miała zlikwidować ochronę transportu, druga przejąć pieniądze, a trzecia zabezpieczać miejsce akcji. Łączniczki miały przed akcją odebrać od żołnierzy wszelkie dokumenty, a po akcji zebrać broń uczestników. Każdy z żołnierzy otrzymał ściśle określone zadanie. Uzbrojenie stanowiło ok. 20 pistoletów, 4 „Steny”, granaty; na czas odwrotu przygotowano stalowe kolce do przebijania opon pojazdów ew. pościgu. Akcję osłaniało 7 patroli po 4 osoby, każdy patrol uzbrojony w pistolet maszynowy oraz pistolety.

---

 

Uczestnicy akcji oraz ich pozycje wyjściowe:

 

ul. Senatorska 3, na błotniku ciężarówki Ford AA:

• Roman Kiźny ps. Pola – dowódca akcji (12 sierpnia 1943)
• Jerzy Kleczkowski ps. Jurek – zastępca dowódcy akcji (organizator i dowódca akcji 05 sierpnia 1943) 

 

ul. Senatorska 3, na skrzyni ciężarówki Ford AA:

• Arnold Kubański ps. Jawor – ze stenem
• Stanisław Zołociński ps. Doman – ze stenem
• Andrzej Żupański ps. Andrzej – ze stenem

 

ul. Senatorska 3:

• Zbigniew Skoworotko ps. Jarko – zatarasowanie przejazdu ręcznym wózkiem

 

ul. Senatorska 5, na schodkach sklepu elektrotechnicznego:

• Kazimierz Skrobik ps. Strażak – atak na ciężarówkę z pieniędzmi
• Andrzej Suchanek ps. Andrzejek – atak na ciężarówkę z pieniędzmi
• Mieczysław Skrobik ps. Sacharyniarz – atak na ciężarówkę z pieniędzmi

 

ul. Senatorska 7, w sklepie warzywnym:

• Jerzy Leszczyński ps. Lotnik –  atak na ciężarówkę z pieniędzmi
• Stefan Smarzyński ps. Balon – atak na ciężarówkę z pieniędzmi
• Tadeusz Cackowski ps. Nowicjusz – atak na ciężarówkę z pieniędzmi

 

korytarz domu ul. Senatorska 7:

• Klaudiusz Stysło ps. Biały – atak na eskortę konwoju
• Jan Popowski ps. Podkowa – atak na eskortę konwoju
• Zygmunt Grabowski ps. Zając – atak na eskortę konwoju
• Jerzy Wolszczan ps. Jim – atak na eskortę konwoju

 

 

herbaciarnia ul. Senatorska 11:

• Tadeusz Żupański ps. Tadeusz – atak na eskortę konwoju
• Cichociemny Bronisław Grun ps. Szyb – atak na eskortę konwoju
• Marek Szymanski ps. Czarny – atak na eskortę konwoju

 

ul. Miodowa, róg Senatorskiej:

• Bogdan Gawrońsky ps. Davy 
• Antoni Jabłoński ps. Wąsaty
• Stanisław Matych ps. Mila – kierowca uprowadzonej ciężarówki bankowej
• NN ps. Wilk
• NN ps. Kozioł
• i inni
  
  

  Ciężarowy Chevrolet

 

Pl. Zamkowy, ul. Miodowa, grupa osłonowa akcji:

• Sławomir Bitner ps. Maciek (dowódca)
• Wiesław Krajewski ps. Semen
• i inni

 

Pl. Zamkowy:

• Leon Stolarski ps. Leon – kierowca ciężarówki, prawdopodobnie Chevrolet –  ewakuacja, ew. rezerwowy samochód do przewozu pieniędzy

 

Róg Krakowskiego Przedmieścia, Piwnej, Podwala:

• Patrole osłony akcji, po 4 osoby

 

Łączniczki:

• Barbara Rogowska ps. Baśka – przed akcją odbiór dokumentów od żołnierzy AK, po akcji odbiór broni
• Maria Gabryjel ps. Myszka – przed akcją odbiór dokumentów od żołnierzy AK, po akcji odbiór broni

 

ul. Sowińskiego 47, gospodarstwo ogrodnicze

• Bronisław Ruchowski ps. Bratek – miejsce ukrycia pieniędzy po akcji

---

 

Przebieg akcji 5 sierpnia 1943

Na początku sierpnia Jan Wołoszyn ps. Michał II przekazał informację o przygotowywanym na 5 sierpnia 1943 konwoju z bankowymi pieniędzmi.Po telefonie z umówionym hasłem „ciocia zajechała” przystąpiono do realizacji akcji. Wyznaczony zespół m.in. odciął kable telefoniczne, łączące bank z policją i gestapo. Wywołało to alarm wśród Niemców: straż bankową postawiono w stan pogotowia, do banku przyjechali policjanci z bronią maszynową oraz jednostka alarmowa żandarmerii Überfallkommando.

Do realizacji zasadniczej części akcji nie doszło – trzej żołnierze ze Stenami, którzy mieli zaatakować ciężarówkę z pieniędzmi, nie zostali na czas powiadomieni przez łącznika i nie stawili się na miejscu. Akcję odwołano. Po pewnym czasie nadeszła informacja, iż w tym konwoju transportowano ok. 50 milionów złotych.

Po nieudanej akcji dowodzenie nią przekazano Romanowi Kiźnemu, dotychczasowy dowódca został jego zastępcą. Zrezygnowano także ze zbędnego przecinania kabli telefonicznych.

 

Przebieg akcji 12 sierpnia 1943

Tak opisywał swoje włączenie do tej akcji Cichociemny kpt. Bronisław Grun ps. Szyb, we wspomnieniach opublikowanych w książce Drogi cichociemnych (Londyn 1954, Warszawa 2010): Express Warszawa-Berlin, pt. Bank na kółkach:

Szkolenie owszem, rzecz ważna, ale całe pół roku uczyć cudze dzieci wojny podziemnej – to już trochę za dużo. Dostałem przydział do podchorążówki „Agrykola”. Bractwo miłe, chłopaki wyśmienite. Sami harcerze, nazywali się bardzo ładnie: Szare Szeregi. Wszystko to pięknie, ale ja jednak nie po to uczyłem się w Szkocji dywersji, minerki, dżiu-dzitsu – żeby w Warszawie bawić się w „profesora”. Właśnie wtedy spotkałem przypadkowo „Oliwę” – „Rudzkiego”. Poprosiłem go o przydział bojowy. „Oliwa” od razu zabrał mnie na odprawę. Zapytał tylko przezornie: – Czy jest Pan gotów pójść do akcji jutro?…

 

12 sierpnia 1943 o godz. 11.17 ciężarówka warszawskiego ZOM, jadąca z workami pieniędzy Banku Emisyjnego w Polsce z oddziału banku na Dworzec Wschodni wjechała w ul. Senatorską. Wcześniej minęła ustawione przez żołnierzy grupy bojowej znaki drogowe, zakazujące wjazdu w ul. Miodową.

Jeden pas ruchu ul. Senatorskiej zajęty był przez zaparkowaną ciężarówkę grupy uderzeniowej. Był to prawdopodobnie Ford AA, zwany potocznie „Kitajcem”. Omijając go, bankowy konwój zwolnił i zjechał na lewy pas jezdni. Wtedy przed ciężarówkę z pieniędzmi wjechał ręczny wózek ze skrzynkami i zatarasował przejazd.

Dowódca akcji strzelił z pistoletu w kabinę ciężarówki. Ze skrzyni Forda AA zeskoczyli trzej żołnierze AK. Jeden z nich głośno krzyknął: „Polacy, padnij! Zaczęli strzelać ze „Stenów” do obstawy konwoju.

Jeden z AK-owców, Stanisław Żupański wspominał:

„Wszyscy czterej policjanci, trafieni czy nie, natychmiast zniknęli za ścianami skrzyni. Tylko jeden z nich strzelał na ślepo w kierunku atakujących. Równocześnie zaatakowało sześciu żołnierzy „Kosy” i szybko (bez oporu ze strony policjantów) opanowali skrzynię [ciężarówki – przyp RMZ] zaczynając wyrzucać policjantów na ulicę”.

 

Cichociemny kpt. Bronisław Grun ps. Szyb, we wspomnieniach opublikowanych w książce Drogi cichociemnych (Londyn 1954, Warszawa 2010): Express Warszawa-Berlin, pt. Bank na kółkach tak opisywał przebieg akcji:

„Wreszcie usłyszeliśmy bezładną początkowo strzelaninę. Zapomniałem o kapeluszu, wyskoczyliśmy na ulicę. Wszystko się zgadzało. Zacząłem „rąbać” wraz ze swym towarzyszem do Opelka. Nasz szofer skoczył do ciężarówki. Wyrzucił na głowę niemieckiego kierowcę. Działał jak błyskawica. W takich sytuacjach nie ma się co cackać.. Należy wykorzystać zaskoczenie. Szybkość i zdecydowanie rozstrzygają o sukcesie lub niepowodzeniu.

Samochód banku zahamowany został zatarasowaniem wąskiej ulicy przez naszą ciężarówkę i ów śmieszny, ręczny wózek. Nasi prali niemiłosiernie, obezwładniając z miejsca całą załogę i ochronę transportu. Chociaż było nas we właściwej akcji tylko siedmiu, szybko daliśmy sobie radę. Niemcy zupełnie zgłupieli. Z przerażenia powyciągali jak najwyżej ręce z karabinami na znak poddania. (…) Mogliśmy być z siebie zadowoleni. Akcja trwała niewiele więcej jak dwie minuty, a łup był przecież niebywały”

 

Wyznaczona grupa żołnierzy AK zlikwidowała Niemców z obstawy bankowego konwoju, jadących samochodem osobowym. Przypadkowy oficer Wermachtu otwiera ogień do żołnierzy AK, ginie od serii z Thompsona. Od strony pałacu Bruhla nadbiega dwóch niemieckich policjantów. Także oni zostają zabici przez Wiesława Krajewskiego ps. Semen. Ogółem zabito sześciu Niemców eskorty, dwóch niemieckich policjantów oraz oficera Wermachtu.

Podczas akcji poległo trzech pracowników banku: Tadeusz Buczek, Mieczysław Wachniewski, Władysław Pyrzanowski. Czterech innych zostało rannych.

Ranni zostali także dwaj uczestnicy akcji Stefan Smarzyński ps. Balon (postrzał w pachwinę) oraz Stanisław Zołociński ps. Doman (postrzał w udo). „Balon” zostaje przewieziony przez „Leona” do Szpitala Wolskiego. Po operacji zostaje umieszczony w osobnej sali z tabliczką na drzwiach: „Uwaga! Gruźlica!”

 

 

Po akcji

Po trwającej dwie i pół minuty akcji, ciężarówkę z workami pieniędzy Banku Emisyjnego sierż Stanisław Matych ps. Mila poprowadził w kierunku gospodarstwa ogrodniczego Bronisława Ruchowskiego ps. Bratek w Warszawie – Woli. Tam worki z pieniędzmi złożono najpierw w wykopanym dole, potem w rowie w szklarni  oraz zasypano ziemią. Następnego dnia worki z pieniędzmi zostają przewiezione do opustoszałego sklepu przy ul. Śliskiej i przekazane mjr Emilowi Kumorowi ps. Krzyś z Biura Finansów i Kontroli Komendy Głównej AK. Po przeliczeniu okazuje się, że wskutek akcji Armia Krajowa zdobyła ok. 105 mln. zł, równowartość ok. miliona dolarów po czarnorynkowym kursie!

W związku ze śmiercią Polaków, Niemcy nie byli pewni, czy napad na konwój bankowy był konspiracyjną akcją zbrojną czy też miał charakter napadu kryminalnego. Po akcji rozkleili w Warszawie ogłoszenia, oferując pięć milionów złotych nagrody za wskazanie tropu śledczym. AK uruchomiła akcję pisania donosów z fałszywymi tropami, jednym z najzabawniejszych było doniesienie od „naocznego świadka”, który podał swój adres: Warszawa, Plac Zamkowy 1. Pod tym adresem znajduje się… pomnik króla Zygmunta III Wazy…  Ponadto, na niemieckich ogłoszeniach o nagrodzie doklejano paski papieru, z ofertą 10 milionów złotych – „za wskazanie następnego, podobnego transportu”…

Sukces akcji „Góral” (ok. 105 mln zł) spowodował wzrost wydatków Kedywu z 77.198,35 zł w styczniu 1943 oraz 1.272.311,12 zł w lipcu 1943 do aż 5.263.837,95 zł i 1,5 tys. marek w grudniu 1943.

 

 

 

 

 

Źródła:

• informacje własne
• Grzegorz Rutkowski – Środki pieniężne przerzucane drogą lotniczą dla Polskiego Państwa Podziemnego, w: Dzieje Najnowsze, 2018 mr 2 s. 5-20
• Tomasz Strzembosz – Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1945. Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983. ISBN 83-06-00717-4
• Bronisław Grun – Express Warszawa-Berlin, pt. Bank na kółkach, w: Drogi cichociemnych, Londyn 1954, Warszawa 2010
• Emil Kumor – Wycinek z historii jednego życia, Platan, 2011, ISBN 978-83-89711-82-3
• Jerzy Śląski – Polska walcząca, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990. ISBN 83-211-1428-8
• Romuald Śreniawa-Szczypiowski – Centrala Zaopatrzenia Terenu Komendy Głównej AK, praca magisterska, Warszawa 1969, Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. WH/SZ-1 255
• Wojciech Königsberg –  AK75. Brawurowe akcje Armii Krajowej, Znak, Kraków 2017, s. 253-258
• Jan Moczydłowski – Produkcja banknotów przez Związek Walki Zbrojnej i Armię Krajową, w: Biuletyn Numizmatyczny 1989, nr 10-12
• PWPW – Podziemna Wytwórnia Banknotów